Γαιώδης και Ανθρώπινος [Απόστολος Θηβαίος]

Γαιώδης και Ανθρώπινος

Γιατί πάντοτε κανείς

Μπορεί να ξαναγίνει αθώος.

Χέρμαν Έσσε

Ο καθηγητής Νάσος Βαγενάς στο θεωρητικό του έργο «Ο ποιητής και ο χορευτής» επισημαίνει εύστοχα, όσο και φυσικά πως η χρήση του μύθου και η αποτελεσματικότητα του τελευταίου δεν μπορεί παρά να συνδέεται άμεσα με την ικανότητα του ίδιου του δημιουργού. Με τούτο ως αξίωμα, με την ανάμιξη δηλαδή της ευαισθησίας με τη νόηση είναι δυνατόν να παραχθεί η συγκίνηση. Στοιχείο βασικό προκειμένου να αποδοθεί στο έργο μια βαρύτητα έξω και πέρα από την ενδεχόμενη, υψηλή αξιολόγηση από πλευρά τεχνικής κατάρτισης. Ο Βαγενάς κάνει λόγο για την επιμιξία του καλλιτέχνη με το κοινωνικό, ψυχολογικό και ανθρωπολογικό περιβάλλον του. Τότε είναι δυνατόν να καταρτιστεί ένας λόγος ανθρώπινος, ικανός να σταθεί σε μια ευθεία αναλογία με την πιστή και ουσιώδη αναπαράσταση της ίδιας της πραγματικότητας.

Οι διαπιστώσεις ετούτες έρχονται να ερμηνεύσουν εύστοχα και να αναδείξουν την αίσθηση γύρω από το έργο του Χέρμαν Έσσε. Δεν πρόκειται μονάχα για δημιουργήματα μιας ορισμένης, τεχνικής κατάρτισης. Μνημονεύοντας το συγγραφικό έργο του Γερμανού πραγματοποιείται μια αναγωγή στη βαθιά και αδιαμφισβήτητη ανθρωπιά που εμπεριέχει ο λόγος του. Παραβολικός, χριστιανικός με μια ανθρωποκεντρική σκοπιά, ψύχραιμος και κατασταλαγμένος ο φιλοσοφικός Έσσε, κρίνει την εποχή του, προβλέπει το μέλλον, διατυπώνει καθώς σε υδατογράφημα τις αδιάσειστες μεταβολές του ίδιου του ατόμου. Ο λόγος του απλός και δυναμικός καθηλώνει με την ευρύτητα και το δηκτικό του χαρακτήρα. Μες στον ίδιο εκείνο χώρο που θα γεννήσει την ποίηση του μέλλοντός μας, με λέξεις που προεκτείνουν και προεκτείνονται, όπως τραγούδησε ο Γιάννης Ρίτσος, ο Έσσε γυρεύει τα πανανθρώπινα κριτήρια ενός πολιτισμού με νωπές ακόμα τις αστικές του προοπτικές. Καλλιτέχνης υψηλής εμβέλειας ο Χέρμαν Έσσε πραγματοποιεί μια επιστροφή στο σώμα. Μια επιστροφή στον τρυφερό και φθαρτό ναΐσκο της πιο ειλικρινούς μας πίστης. Και η ποίηση τότε εκτείνεται στις τρεις διαστάσεις της, επιδιώκοντας τα ύψη, το βάθος και την αιχμή. Ο «Λύκος της Στέπας» ή ακόμα εκείνη η αστείρευτη αγάπη για τον κόσμο και τα τοπία του μαρτυρούν το πείσμα που θρέφεται από την επιθυμία διαγράφουν το πλαίσιο μες στο οποίο θα κινηθεί ο ώριμος λόγος του Γερμανού λογοτέχνη. Προσμένοντας τις αιώνιες χειρονομίες της μοίρας μας ο Έσσε οραματίζεται το μέλλον. Ψυχικός στη μηνυματική του, δωρικός στο λόγο, καταργεί τις αγαπημένες και υποχρεωτικές μονώσεις. Καθώς απελευθερώνεται από μια σχεδόν φωτορεαλιστική εξεικόνιση της πραγματικότητας, ο Έσσε επιστρατεύει την ταπεινή, βιωματική γνώση του για να εντρυφήσει στη νέα, διαμορφούμενη ψυχολογία του σύγχρονου, ευρωπαίου ανθρώπου. Το όραμα του κόσμου που ανασυνθέτεται από μια άλλη ηθική, λιγότερο κανονιστική από εκείνη του Χριστού. Μια ηθική η οποία προβλέπει τη μεταμέλεια στο περιθώριο της χριστιανικής παρουσίας. Μια στάση αποδοχής και έρωτα απέναντι στην ερημιά του μετανιωμένου ή την προοπτική λάμψη του μέλλοντος. Η ατμόσφαιρα του Έσσε θυμίζει εκείνο το δεσμευτικό «ναι» που καταγράφηκε στο καβαφικό έργο και τιμήθηκε εξ ολοκλήρου. Μια άλλη ποιότητα είναι εκείνο που αναδύεται από το έργο του Χέρμαν Έσσε. Μια ποιότητα και ένα δράμα που ‘χει να κάνει άμεσα και δίχως περιττές αρνήσεις με την απόφαση ορισμένων δημιουργών να καταστραφούν, σχεδόν να εξαντληθούν, καθώς οι συντριμμένοι πολιτισμοί. Με άλλα λόγια στο έργο του Έσσε αναγνωρίζει κανείς τα σημεία της σιωπής. Το προχώρημα δηλαδή του νοήματος και των πεπερασμένων, λογοτεχνικών μέσων σε μια εκ βαθέων αποκατάσταση της αλήθειας. Ένας μετασχηματισμός της πραγματικότητας, ακριβώς όπως τον φαντάστηκαν, δίχως ακρότητες οι υπαρξιστές, Αμερικανοί ζωγράφοι, τύπου Χόπερ. Η σκηνογραφία του Έσσε στέκει αντίθετα από τις αδιάφορες, ταξιδιωτικές ομολογίες φυσιοδιφών των περασμένων αιώνων. Στην περίπτωση του Γερμανού στοχαστή εγκαταλείπεται η ανεξήγητη εκείνη διάσταση ανάμεσα στην πραγματικότητα και τη φύση. Ο Έσσε επιστρέφει διστακτικά στα αγαπημένα χώματα, εξαντλώντας με σύνεση και σκεπτικισμό τις ρεαλιστικές προθέσεις του. Γυρεύει επαναστάσεις που δεν έγιναν, μορφές οι οποίες δεν επιβεβαιώθηκαν κρατούν τις σημαίες και τα λάβαρα. Ο Χέρμαν Έσσε τραγουδά πρώτα απ΄ όλα για εκείνη την ευτυχισμένη εποχή που δεν θα φανεί πια ποτέ. Και εμείς εγκλωβισμένοι πάνω στις σχεδίες μας, διωγμένοι από την ίδια τη φύση, καταμεσής του πελάγου κανένα δεσμό δεν συγκρατούμε με την ποιότητα μιας άλλης εποχής. Στο έργο του Χέρμαν Έσσε είναι συχνή, σχεδόν εκκωφαντική εκείνη η νοσταλγική διάθεση που αναπτύσσεται στους υδρατμούς των λιμένων. Μια θρυλική αναζωπύρωση, μια τρυφερή ευαισθησία για να αντικρίζουμε το παρόν και να αξιολογούμε το παρελθόν μας. Η κούραση για τη ζωή δεν κυριεύει τον Χέρμαν Έσσε. Η παρακαταθήκη του κρίνεται εξόχως σπουδαία διότι μέσα από ετούτη θα παρατηρηθεί και θα αναγνωστεί ο ανίκητος, ο ανθρώπινος ρυθμός που ακόμη υπερβαίνει δίχως δισταγμούς τις σιδερένιες μάσκες του σύγχρονου, δυτικού πολιτισμού.

Όντας πολιτικός ο Έσσε υπαινίσσεται τον υπαρκτό και απίθανο κόσμο μες στον οποίο επιβάλλεται η ιστορική ακολουθία. Παρόλα τούτα όμως, δεν μπορεί παρά να αρνηθεί τον  κόσμο και την εκλεκτική, αστική προσχώρηση στην καλλιτεχνική παραγωγή. Ο Έσσε δεν συντάσσει μια δυσχερή και ανεξήγητη ποίηση. Η πραγματικότητα μπορεί να σταθεί μέσα από το λόγο του. Διακρίνεται όμως η φιλοδοξία, μιλώντας για εκείνον τον τρυφερό συναισθηματισμό του Χέρμαν Έσσε,  για μια άρθρωση ευαίσθητη, μια λειτουργία συναισθηματική. Η τέχνη του Γερμανού λογοτέχνη βαδίζει σε μια παράφραση της εκμυστηρεύσεως του Κώστα Βάρναλη. Η τέχνη του δεν συνίσταται σε μια ηθική ή ανήθικη παραγωγή δηλαδή, μια και η τέχνη οφείλει να παραμείνει εξωηθική. Ο λόγος του Έσσε είναι συμπληρωματικός και επίκαιρος, πρόκειται για ένα καζαντζακικό έργο, λαμπρά ασκητικό. Στα έργα αυτής της ανθρωπιάς και του ανάλογου διαμετρήματος, οι προσεγγίσεις θα σταθούν πάντα γαιώθεις, ανθρώπινες και αγνές, σαν πάντα να προμηνύουν μια ανακάλυψη. Πίσω από την παρασημαντική του λόγου, ο Έσσε διατυπώνει πάνω απ΄ όλα μια μέθοδο ικανή. Για τους φίλους, τα τοπία και τις ιδέες που δεν γνωρίζουν πώς να επιβιώσουν. Στα έργα των Καζαντζάκη και Έσσε δεσπόζει μια στάση και μια ηθική ανθρώπινη. Μια υγεία θερινού βλέμματος, σαν εκείνο που επισημαίνει ο Σεβαστάκης πως απαιτείται για την αποκωδικοποίηση και την πρόσληψη του ανθρώπινου έργου. Ο άνθρωπος- σύμβολο του Χέρμαν Έσσε δεν συνιστά μονάχα μια πρόταση ή ένα μοτίβο. Πέρα από τα συμφραζόμενα και τα νοήματα που εκπέμπει, ετούτος ο άνθρωπος κατορθώνει να εκτείνεται σε ένα σύμπλεγμα από νοήματα και ιδέες και οράματα. Η αγνότητα και η φρεσκάδα του δημιουργού, συγκρατούν το ιερό βάρος. Ετούτοι οι όροι συνιστούν τα φτερά του μυθικού μας, πάντα ίππου. Μια εμπειρική απόδειξη της βαρύτητας, ο λόγος του Χέρμαν Έσσε. Ανάμεσα στα σώματα, τη γη, τη μνήμη και τις ιδέες.