H άλλη όψη της πομπής των λέξεων [ΦΚ]

Η ΑΛΛΗ ΟΨΗ ΤΗΣ ΠΟΜΠΗΣ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ

Ανεβαίνει η φωνή μου, ανεβαίνει η ψυχή μου
Στις ράχες των αειθαλών νοημάτων και σφύζει
Ο νους απ’ την ιεροτελεστία των στίχων.

Antony Beevor: “No hay una sola batalla decisiva en la Segunda Guerra Mundial” [Guillermo Altares, μετ. ΦΚ]

Antony Beevor: “No hay una sola batalla decisiva en la Segunda Guerra Mundial” 

Πηγή πρωτότυπου: El País (elpais.com) / Guillermo Altares / Madrid / 27 MAY 2014

El historiador británico, autor de Día D. La batalla de Normandía, cree que “si la invasión llega a fracasar, la historia de la posguerra en Europa hubiese sido muy diferente”

Antony Beevor (1946) encontró un filón en los archivos militares soviéticos tras la apertura que se produjo después de la desaparición de la URSS. Militar de carrera antes que historiador, autor de varias novelas y de un libro sobre la guerra civil española que pasó sin pena ni gloria, logró convertir en best sellers internacionales las grandes batallas de la II Guerra Mundial (1939-1945) con obras como Stalingrado, La batalla de Berlín o El Día D. La batalla de Normandía (todos en Crítica), además de una imponente historia global del conflicto, La Segunda Guerra Mundial (Pasado y Presente). Utilizando testimonios muchas veces inéditos y numerosos relatos a pie de combate, Beevor traza vibrantes y rigurosas reconstrucciones de las batallas que, además, ofrecen revelaciones importantes, más allá de los tópicos que rodean muchas veces al conflicto de los conflictos.

Gracias a sus libros volvió a hablarse de los sufrimientos de los civiles alemanes, sobre todo de las violaciones masivas de mujeres por parte del Ejército Rojo; recordó el sufrimiento de los no combatientes en Normandía o descubrió que, en los estertores de la guerra, los japoneses utilizaron a prisioneros aliados como ganado humano en un episodio de canibalismo planificado tan poco conocido como espeluznante. Beevor respondió por correo electrónico a tres preguntas sobre el Día D, cuyo aniversario, el próximo 6 de junio, reunirá a 18 jefes de Estado y de Gobierno en Normandía, además de a cientos de veteranos y sus familias.

Pregunta. ¿Es el Desembarco de Normandía la batalla más famosa de la II Guerra Mundial?

Respuesta. Han pasado 70 años desde la invasión aliada de junio de 1944. Uno podría esperar que el interés por la invasión aliada de Europa disminuyese con el paso del tiempo y la paulatina desaparición de los participantes, pero hay más museos y más visitantes que nunca. Mientras grupos y familias contemplan desde los acantilados que se alzan sobre la playa de Omaha la bella bahía del Sena, la imagen del mayor desembarco anfibio de la historia se apodera de su imaginación. El Día D siempre será recordado porque marcó el principio de la liberación de Europa Occidental de la terrible ocupación nazi.

La escala de los preparativos de la invasión no tenía precedentes. Nunca antes se había puesto en marcha una operación marítima de esta envergadura. Cuando los soldados se embarcaron y partieron hacia el Canal de la Mancha, la visión de más de 5.000 naves era asombrosa. Los pilotos de los miles de aviones que participaron apenas podían creer lo que contemplaban. También fue un acontecimiento de gran intensidad emocional para todos los aliados: no sólo los estadounidenses, británicos y canadienses, sino también los soldados de 30 naciones diferentes. Muchos de ellos procedían de países, como Francia, ocupados durante los últimos cuatro años por la Wehrmacht alemana después de sus victorias devastadoras en 1940. Para los franceses, el momento de ayudar a liberar a su patria era especialmente conmovedor. Para los británicos, marcó su regreso al continente de Europa después de la amargura de su evacuación de Dunkerque. Para los soldados estadounidenses, la invasión representaba un momento de suprema obligación. Estados Unidos, una vez más, iba a acudir al rescate de una Europa devastada por la guerra.

La historia puede ser engañosa cuando miramos hacia atrás. A menudo, esto anima a pensar que todos los eventos tuvieron que salir como salieron. El éxito de la invasión a través del canal el 6 de junio parece inevitable debido a la superioridad militar de los aliados. Pero el azar jugó un papel muy importante. Un número de oficiales de alto rango esperaba un desastre. La meteorología era crucial. El general Eisenhower se enfrentó a una decisión muy difícil. Si hubiera tomado la decisión equivocada sobre si se debía o no confiar en las estimaciones de los meteorólogos, que le informaron de que iba a haber una breve pausa en el mal tiempo el 6 de junio, y hubiese retrasado la invasión dos semanas, entonces la flota aliada se hubiese enfrentado a la peor tormenta conocida en el Canal durante 40 años. Si se llega a posponer la invasión por segunda vez, esto habría dañado gravemente la moral y casi seguramente revelado el objetivo a los alemanes.

P. ¿Cambió el Desembarco de Normandía el curso de la guerra o Alemania ya estaba condenada a la derrota?

R. No hay una sola batalla decisiva en la II Guerra Mundial. El punto de inflexión geopolítico se produjo en diciembre de 1941, cuando la Wehrmacht no tomó Moscú y Hitler declaró la guerra a Estados Unidos. A partir de ese momento, era imposible que ganasen las potencias del Eje. Los próximos siete u ocho meses, sin embargo, fueron desastrosos para los aliados. El punto de inflexión estratégico y psicológico se produjo a finales del otoño de 1942, cuando la Wehrmacht había alcanzado su “punto acumulativo” como consecuencia de combatir a lo largo de un frente demasiado amplio, tanto en el sur de Rusia como en África del Norte. A partir de ahí, perdió completamente la iniciativa y los aliados estaban destinados a ganar. Pero el éxito del Día D fue decisivo en otro sentido. Si la invasión llega a fracasar, con los avances soviéticos en el Rin, la historia de la posguerra de Europa podría haber sido muy diferente.

P. ¿Por qué este año la conmemoración decenal es tan espacial y reúne a tantos jefes de Estado y de Gobierno?

R. El 70 aniversario es probablemente el último al que acudirá un número significativo de veteranos supervivientes de la batalla. Aquellos que entonces eran adolescentes, ahora tienen en torno a 90 años. El resto están en su décima década. Esta, creo, es la razón principal por la que vamos a ver en Normandía el 6 de junio a tantos miembros de familias reales, presidentes y jefes de Gobierno. Pero quizás haya otra razón tácita para este interés internacional. Estamos viviendo un momento histórico que ofrece paralelismos inquietantes con 1938 y 1939. Es difícil no pensar en las exigencias de Hitler sobre los Sudetes, el corredor de Danzig y el deseo nacionalista de unir a todas las regiones con minorías alemanas en un Grossdeutschland. Rusia, bajo la presidencia de Putin, también expresa la misma sensación de resentimiento y muestra la misma determinación de volver a establecerse como una potencia mundial, la misma sensación de estar rodeado por el resto del mundo y el mismo egocentrismo nacional que le impide ser consciente del punto de vista de los demás. Afortunadamente, hay una diferencia importante: Hitler estaba decidido a desatar una guerra. Putin, en mi opinión, es más realista y no quiere un conflicto. En cualquier caso, el Día D siempre tendrá una resonancia especial.

 

Άντονυ Μπήβορ: «Δεν υπήρξε μία και μοναδική αποφασιστική μάχη κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο»

Ο βρετανός ιστορικός, συγγραφέας της Ημέρας της Κρίσεως – Μάχη της Νορμανδίας, πιστεύει ότι «αν αποτύγχανε η απόβαση, η μεταπολεμική ιστορία στην Ευρώπη θα ήταν πολύ διαφορετική».

Ο Άντονυ Μπήβορ (1946) ανακάλυψε ένα φάκελο στα σοβιετικά στρατιωτικά αρχεία, μετά το άνοιγμα, το οποίο έγινε αφότου κατέρρευσε η ΕΣΣΔ. Στρατιωτικός καριέρας πριν γίνει ιστορικός, συγγραφέας πολλών μυθιστορημάτων και ενός βιβλίου με θέμα τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο, το οποίο δεν προκάλεσε ούτε κρύο, ούτε ζέστη, κατάφερε να μετατρέψει σε μεγάλες διεθνείς εκδοτικές επιτυχίες τις μεγάλες μάχες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου (1939-1945) με έργα όπως το Στάλινγκραντ, τη Μάχη του Βερολίνου ή την Ημέρα της Κρίσεως – Μάχη της Νορμανδίας (όλα σαν Ιστορική Κριτική) και επιπλέον μια επιβλητική παγκόσμια ιστορία της αναμέτρησης, τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (Παρελθόν και Μέλλον). Χρησιμοποιώντας μαρτυρίες πολλές φορές ανέκδοτες και πολυάριθμες αφηγήσεις στα χνάρια της αναμέτρησης, ο Μπήβορ ιχνηλατεί και κατασκευάζει παλλόμενες και σφριγηλές αναπαραστάσεις των μαχών, οι οποίες εξάλλου προσφέρουν σημαντικές αποκαλύψεις, πολύ πέραν των εκδοχών, οι οποίες κυκλοφορούν πολλές φορές σχετικά με τον πόλεμο των πολέμων.

Χάρη στα βιβλία του, μπορέσαμε να μιλήσουμε για τα βάσανα των Γερμανών πολιτών, και ιδιαίτερα για τους μαζικούς βιασμούς γυναικών από μέρους του Κόκκινου Στρατού. Υπενθύμισε τα βάσανα των αμάχων στη Νορμανδία ή ανακάλυψε στους ρόγχους του πολέμου, ότι οι Ιάπωνες χρησιμοποίησαν τους αιχμαλώτους πολέμου των συμμάχων, σαν ανθρώπινα κτήνη σε ένα επεισόδιο κανιβαλισμού, που οργανώθηκε με τέτοιες ανατριχιαστικές λεπτομέρειες, ενώ έγινε ελάχιστα γνωστό. Ο Μπήβορ απάντησε με ηλεκτρονικό ταχυδρομείο σε τρεις ερωτήσεις, σχετικά με την ημέρα της κρίσεως, της οποίας η επέτειος, την προσεχή 6 Ιουνίου, θα συγκεντρώσει 18 αρχηγούς κρατών και κυβερνήσεων στη Νορμανδία, επιπλέον δε εκατοντάδες παλαιμάχων και τις οικογένειές τους.

Ερώτηση. Είναι η απόβαση της Νορμανδίας η διασημότερη μάχη του Β’ Παγκοσμίου  Πολέμου;

Απάντηση. Έχουν περάσει 70 χρόνια από τη συμμαχική εισβολή του Ιουνίου του 1944. Κανείς θα μπορούσε να περιμένει, ότι το ενδιαφέρον για τη συμμαχική εισβολή των ευρωπαίων θα ελαττωνόταν με το πέρασμα του χρόνου και τη σταδιακή εξαφάνιση των συμμετεχόντων. Παρόλα αυτά υπάρχουν περισσότερα μουσεία πολέμου και επισκέπτες από ποτέ. Εντούτοις ομάδες επισκεπτών και οικογένειες παρατηρούν από τα βράχια, που υψώνονται πάνω από την παραλία της Ομάχα, την ωραία όχθη του Σηκουάνα, την εικόνα της μεγαλύτερης αμφίβιας απόβασης της ιστορίας του ανθρώπου, που μπορεί να υπάρξει στη φαντασία. Η Ημέρα της Κρίσεως πάντοτε να αναφέρεται σαν η μεγαλύτερη ημέρα στην ιστορία του πολέμου, αφού σημείωσε την αρχή της απελευθέρωσης της Δυτικής Ευρώπης από την τρομερή ναζιστική κατοχή.

Η κλίμακα των προετοιμασιών της απόβασης δεν είχε προηγούμενο. Ποτέ πριν δεν ξανασυνέβη μια τέτοια ναυτική επιχείρηση τέτοιου βεληνεκούς. Όταν οι στρατιώτες αποβιβάστηκαν και προχώρησαν προς το στενό της Μάγχης, η σκηνή περισσότερων από 5.000 πλοίων ήταν εκπληκτική. Οι πιλότοι περισσότερων των χιλίων αεροσκαφών, οι οποίοι συμμετείχαν στην επιχείρηση, μόλις που μπορούσαν να πιστέψουν αυτό, που έβλεπαν τα μάτια τους. Επίσης οι στρατιώτες αυτοί εκδήλωσαν με μεγάλη συναισθηματική φόρτιση τη συγκίνησή τους από όλους τους συμμάχους: όχι μόνον οι των ΗΠΑ, οι Βρετανοί κι οι Καναδοί , αλλά και οι στρατιώτες  άλλων 30 διαφορετικών εθνών.

Πολλοί από αυτούς προερχόταν από χώρες, όπως η Γαλλία, και ίσως κατεχόμενοι από την γερμανική Βέρμαχτ κατά τη διάρκεια των τελευταίων 4 χρόνων, μετά τις συντριπτικές της νίκες κατά το 1940. Για τους γάλλους, η στιγμή της βοήθειας, που μπορούσαν να προσφέρουν για να ελευθερώσουν την πατρίδα τους ήταν ιδιαίτερα συγκινητική. Για τους βρετανούς, σημειωνόταν ιστορικά η επιστροφή στην ευρωπαϊκή ήπειρο, μετά την πικρή εκκένωση της Δουνκέρκης. Για τους στρατιώτες των ΗΠΑ, η απόβαση αποτελούσε στιγμή υπερτάτου χρέους. Οι ΗΠΑ, ακόμη μια φορά, ερχόταν να βοηθήσει στη σωτηρία μιας Ευρώπης κατεστραμμένης από τον πόλεμο.

Η ιστορία μπορεί να παραπλανά, όταν κοιτάμε προς τα πίσω. Τουλάχιστον, αυτό το γεγονός μας εμψυχώνει, ώστε να σκεφθούμε, ότι όλα τα γεγονότα θα είχαν την κατάληξη, την οποία όλα τελικά είχαν. Η επιτυχία της απόβασης μέσω του διαύλου της Μάγχης στις 6 Ιουνίου, μοιάζει αναπόφευκτη, λόγω της στρατιωτικής υπεροχής των συμμάχων. Εντούτοις, η τύχη έπαιξε ένα πολύ  σημαντικό χαρτί. Ένας μεγάλος αριθμός υψηλόβαθμων αξιωματικών περίμενε καταστροφή. Η μετεωρολογία είχε κρίσιμο ρόλο. Ο στρατηγός Αϊζενχάουερ ήλθε αντιμέτωπος με μια πολύ δύσκολη απόφαση.

Θα έπαιρνε τη λανθασμένη απόφαση να εμπιστευθεί ή όχι τις εκτιμήσεις των μετεωρολόγων, οι οποίοι τον πληροφορούσαν, ότι επρόκειτο να υπάρξει μια σύντομη παύση της κακοκαιρίας στις 6 Ιουνίου, ή θα έπρεπε να καθυστερήσει την απόβαση δύο εβδομάδες, οπότε ο συμμαχικός στόλος θα είχε να αντιμετωπίσει τη χειρότερη καταιγίδα, την οποία είχε γνωρίσει ο Δίαυλος της Μάγχης κατά τη διάρκεια των τελευταίων 40 χρόνων; Αν αποφάσιζε να αναβάλει τη απόβαση για δεύτερη φορά, αυτό θα είχε ως αποτέλεσμα να πληγεί σοβαρά το ηθικό του στρατού και θα είχαν καταλάβει το εγχείρημα οι γερμανοί.

Ερώτηση. Η απόβαση της Νορμανδίας άλλαξε την πορεία του πολέμου ή η Γερμανία ήταν ήδη καταδικασμένη σε ήττα;

Απάντηση. Δεν υπήρξε μόνο μία αποφασιστική μάχη κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το γεωπολιτικό σημείο καμπής απαντάται στα γεγονότα του Δεκεμβρίου του 1941, όταν η Βέρμαχτ δεν μπόρεσε να καταλάβει τη Μόσχα και ο Χίτλερ κήρυξε τον πόλεμο στις Ηνωμένες Πολιτείες. Από τη στιγμή εκείνη, ήταν αδύνατο να νικήσουν οι δυνάμεις του Άξονα. Οι επόμενοι επτά ή οκτώ μήνες, εντούτοις, ήταν καταστροφικοί για τους συμμάχους. Το στρατηγικό και στρατηγικό σημείο καμπής βρίσκεται στα τέλη του φθινοπώρου του 1942, όταν η Βέρμαχτ είχε φθάσει το δικό της «αθροιστικό σημείο» σαν συνέπεια της μαχητικής της ικανότητας κατά πλάτος ενός υπερβολικά μακρού μετώπου των επιχειρήσεων, τόσο στα νότια της Ρωσίας όσο και στη Βόρεια Αφρική. Μετά από το σημείο αυτό, έχασε τελείως την πρωτοβουλία και οι σύμμαχοι ήταν μοιραίο να κερδίσουν τον πόλεμο. Αλλά η επιτυχία της Ημέρας της Κρίσεως (Day D) ήταν αποφασιστική κατά μιαν άλλην έννοια. Αν η απόβαση αποτύγχανε, με την προέλαση των σοβιετικών στο Ρήνο, η ιστορία του τελευταίου μέρους του πολέμου στην Ευρώπη θα μπορούσε να ήταν τελείως διαφορετική.

Ερώτηση. Γιατί εφέτος η 70η επέτειος της νίκης των συμμάχων είναι τόσο εντυπωσιακή και συγκεντρώνει τόσους αρχηγούς κρατών και κυβερνήσεων;

Απάντηση. Επειδή είναι η ίσως τελευταία σαν δεκαετία, όπου θα συγκεντρωθούν και θα παρακολουθήσουν την τελετή ένας τόσο σημαντικός αριθμός παλαιμάχων, οι οποίοι είναι ακόμη επιζώντες από τη μάχη εκείνη. Εκείνοι, οι οποίοι τότε ήταν νεαροί, τώρα πλησιάζουν τα 90 χρόνια ζωής. Αρκετοί διανύουν τη δέκατη δεκαετία της ζωής τους. Αυτός, νομίζω, είναι ο κύριος λόγος του γεγονότος ότι, στις 6 Ιουνίου στη Νορμανδία πρόκειται να δούμε τόσες βασιλικές οικογένειες, προέδρους κρατών και αρχηγούς κυβερνήσεων. Αλλά ίσως υπάρχει και ένας ακόμη σιωπηρός λόγος ενός τέτοιου διεθνούς ενδιαφέροντος. Ζούμε τώρα μια ιστορική στιγμή, η οποία προκαλεί ανησυχητικούς παραλληλισμούς με το 1938 και το 1939. Δεν είναι δυνατόν να μην σκεφτούμε τις απαιτήσεις του Χίτλερ για τους Σουδήτες, τον διάδρομο του Ντάντσιχ και την εθνικιστική τάση να ενωθούν όλες οι επιμέρους περιοχές με γερμανικές μειονότητες σε μια Μεγάλη Γερμανία. Η Ρωσία, υπό την προεδρεία του Πούτιν, κι αυτή εκφράζει το ίδιο αίσθημα δυσαρέσκειας και επιδεικνύει την ίδια αποφασιστικότητα να ξαναγίνει παγκόσμια δύναμη, το ίδιο αίσθημα να περιβάλλεται από τον υπόλοιπο κόσμο και τον ίδιο εθνικό εγωκεντρισμό, που την αποτρέπει από του να έχει συνείδηση των απόψεων όλων των άλλων εθνών. Ευτυχώς, υπάρχει μια σημαντική διαφορά: Ο Χίτλερ ήταν αποφασισμένος να διεξαγάγει πόλεμο. Ο Πούτιν, κατά τη γνώμη μου, είναι περισσότερο ρεαλιστής και δεν θέλει σύγκρουση. Από κάθε άποψη, η Ημέρα της Κρίσεως (Day D) θα έχει πάντοτε μια  οικουμενική απήχηση σαν ιστορικό γεγονός. 

El historiador Antony Beevor, en Madrid en 2005. / Gorka Lejarcegi.

Ο ιστορικός Άντονυ Μπήβορ, στη Μαδρίτη το 2005 (φωτ. Χόρκα Λεχάρθεχι).

Μετά.

[στο δρόμο από Περαχώρα προς Λουτράκι με θέα προς το ακρωτήριο Ηραίο ή Μελαγκάβι

και τη λιμνοθάλασσα Βουλιαγμένης στην Περαχώρα Λουτρακίου, 12.08.2017 20.21]

Θα πιάσει το μολύβι ή το πινέλο, τη σμίλη ή την κιθάρα, τον κανόνα ή το χάλκινο πνευστό.
Μετά.
Πάντα μετά.

Ομορφιά και ελευθερία [Μάριος Μαρκίδης]

Το κείμενο που ακολουθεί υπάρχει ως εισαγωγή στη μελέτη του Ernst Cassirer, με τίτλο: "Η Παιδευτική Αξία της Τέχνης".

ΟΜΟΡΦΙΑ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ 

[η παιδευτική αξία της μορφής]

Τι είναι αυτό που μας είπε ο Πλάτων, αυτός ο «μεγάλος καλλιτέχνης ανάμεσα στους φιλοσόφους», τι είναι αυτό που μας είπε ο Λέων Τολστόι, αυτός ο μεγάλος ηθικολόγος ανάμεσα στους  καλλιτέχνες; Τούτο: Το ζήτημα της ομορφιάς δεν είναι τόσο να την ορίσουμε. Το ζήτημα δεν είναι καν το πώς στεκόμαστε εμείς απέναντι της. Το ζήτημα είναι κυρίως να δούμε το  π ώ ς  ο φ ε ί λ ε ι  ε κ ε ί ν η  να στέκεται απέναντι μας. Κατά κανόνα οφείλει να αποσύρεται καθ’ ότι «μολυσματική», όσο πιο γοητευτική τόσο πιο μολυσματική. Συντάσσοντας λίγες γραμμές για έναν πρόλογο θυμίζω στον αναγνώστη του παρόντος δοκιμίου τις αποστολικές επιφυλάξεις που είχαν αυτές οι δυο εξαιρετικές μορφές μπροστά στα μάγια της ομορφιάς, διότι η παιδευτική αξία της τέχνης έγκειται αντίθετα — για τον Κασσίρερ — στα μάγια της. Απ’ τη μια μεριά είναι κατασκηνωμένος στη ζωή, λέει ο Κασσίρερ, ένας πουριτανικός φιλοσοφισμός στον οποίο υποχρεώνεται να συνταχθεί και η τέχνη, απ’ την άλλη ένας πουριτανισμός «έκφρασης» κι «ηδονικότητας» τον οποίο υποχρεώνεται να υπηρετήσει και η τέχνη (σε τελευταία ανάλυση, αυτό το αίτημα συνιστά την αισθητική του Κρότσε). Ο Κασσίρερ θα σταθεί στο σταυροδρόμι, όχι για ν’ αποφασίσει ποιον δρόμο θα πάρει, αλλά για να δείξει ότι υπάρχει ένας τόπος που  περιέχει κι απαρτιώνει όλους τους δρόμους.

Με τα παραπάνω δεν εννοώ την πρωτοτυπία της «φιλοσοφικής» πρότασης του Κασσίρερ — διότι εξαιτίας των διαφορετικών μεριμνών της παιδείας μου δεν μπορώ να την κρίνω. Όταν όμως ο στοχαστής Κασσίρερ έρχεται να συζητήσει τον Σαίξπηρ ή τον Μιχαήλ Άγγελο, μια φούγκα του Μπαχ ή ένα ποίημα του Γουέρντσγουορθ, προβαίνει σε ενός είδους πρόκληση που μας υποχρεώνει όχι μόνο να αναγνωρίσουμε σ’ έναν πυρήνα προτάσεων τις πηγές των αισθητικών μας επιλογών εδώ και σαράντα περίπου χρόνια, άλλα και να ξαναθέσουμε για τον εαυτό μας ένα ερώτημα το όποιο κάποτε, για πολιτικούς λόγους, μας έμπαινε επιτακτικά· το οποίο αργότερα, για αισθητικούς λόγους, παρήκμασε μέσα μας· και που σήμερα, εξ αιτίας του συναγερμού που χτυπάει πια η ψυχή μας μπροστά στην πολιτική κι αισθητική αθλιότητα που μας περιστοιχίζει, αφυπνίζεται και πάλι. Τι είδους γυμνάσιο είναι η τέχνη, τι παιδαγωγική άξια μπορεί να έχει στη ζωή μας – αν έχει;

Σχετικά με την πρόκληση του νεοκαντιανού στοχαστή Κασσίρερ θα τολμούσα να πω ότι τίποτα σημαντικό δεν γράφτηκε περί τέχνης ανάμεσα στα διαβάσματα που καλλιέργησαν το γούστο της γενιάς μου (εχτός φυσικά από την τέχνη την ίδια), που να μην είχε λίγο ή πολύ μια καντιανή αφετηρία. Λύτη η αφετηρία, η οποία συνοψίζεται στη λέξη υπέρβαση κι απ’ την οποία ξεκινούσαν όχι μόνο ιδεαλιστές βασιλικοί άνδρες όπως ο Κωνσταντίνος Τσάτσος αλλά και αφανείς μέντορες όπως ο Μανόλης Λαμπρίδης, αναπλήρωνε μέσα στα σταλινικά (:και τα εξ ίσου σταλινικά μετασταλινικά) χρόνια την απλοϊκότητα τόσο της τότε «μαρξιστικής» αισθητικής — υπερβολικά αντικειμενικής — όσο και της τότε «ψυχαναλυτικής» αισθητικής — υπερβολικά υποκειμενικής. Η πρώτη απλοϊκότητα ήταν τα ελληνικά προσωπεία του Ζντάνωφ, η δεύτερη τα ελληνικά προσωπεία της πριγκίπισσας Μαρίας Βοναπάρτη. Κατά το μέτρο των ιστορικών ευκαιριών τους κι οι δύο απλοϊκότητες έδειχναν τα δόντια τους. Αλλά η καντιανή αφετηρία, αν και δεν διέθετε μεγάφωνα ή «χωνί», έθετε το ζήτημα της αυτονομίας των καλλιτεχνικών μορφών και των a priori αισθητικών κριτηρίων, των ενσωματωμένων στο ανθρώπινο υποκείμενο (όπως είναι ενσωματωμένη κι η γλώσσα) αισθητικών υποδοχών. Και μέσα στον ορυμαγδό των «πρέπει» και των «αρκεί» εκείνων των σκοτεινών χρόνων έθετε κι ένα ζήτημα άλλο: πως υπάρχει βέβαια μια φυσική κλίση του ανθρώπου προς το ωραίον αλλά υπάρχει και μια παίδευση αυτής της κλίσης, μια καλλιέργειά της, όπως όταν ξύνει κανείς το μολύβι που του δόθηκε. Διότι το χωράφι είναι μεν μια δυνατότητα της σποράς (ενώ η έρημος λ.χ. δεν είναι), αλλά δεν περιέχει αυθόρμητα και τα σπαρτά του. Το συμπέρασμα ήταν πως η αισθητική αγωγή, παρά το γεγονός ότι υφίσταται ως προδιάθεση — και μάλιστα ως προνομιακή προδιάθεση του ανθρώπου —, δεν έχει ξεδιπλώσει τα φτερά της αυτονόητα, μόνο και μόνο επειδή έχεις δηλώσει μαρξιστής ή επειδή έχεις διαβάσει με προσήνεια τα Εισαγωγικά Μαθήματα στην Ψυχανάλυση. Η αισθητική παιδεία είναι παίδευσις προς το ωραίον — παίδευσις με την έννοια που απαντάμε στον Νίτσε ότι χαρούμενη γνώση δεν υπάρχει. Το υποκείμενο πρέπει να διατρέξει στάδια για να συναντήσει την ομορφιά, έστω κι αν μ’ αυτό τον τρόπο δεν πρόκειται να συναντήσει άλλο τι απ’ αυτό που συναντά η γνωσιολογία ταξιδεύοντας στη γνώση, δηλαδή τον εαυτό του.

Στις γενικές της γραμμές (αν και με  περισσότερο δουλεμένα λόγια) αυτή η ιδέα είναι διατυπωμένη στα νεοελληνικά γράμματα από τον Κ. Τσάτσο, αλλά την επικυρώνει και την προωθεί κάθε διανοητής που, είτε το ξέρει είτε δεν το αντιλαμβάνεται, ξεκινάει από τον Κάντιο. Απ’ την επιμονή εν άλλοις λόγοις σε μια δέσμη a priori αρχών του πνεύματος που δεν συμψηφίζονται με την εμπειρία καθ’ όσον είναι υπερβατικές ως προς την εμπειρία. Κι απ’ την επιμονή επίσης στον παιδευτικό χαρακτήρα αυτών των αρχών — μια παίδευση που αναγνωρίζει την αυτονομία της καλλιτεχνικής «μορφής»: πώς θα μπορούσαμε αλλιώτικα να διακρίνουμε στη ζωή μας ανάμεσα στο υψηλόν και το κεραμεούν και φαύλον; «Η αίσθηση από μόνη της είναι ένας δούλος χεροδύναμος μα χωρίς μυαλό» έγραφε ο Τσάτσος. Το μυαλό αφ’ ετέρου είναι ένας παντοδύναμος ηλίθιος» είπε ο Ταρκόφσκι (ταυτίζοντας το μυαλό — αυτός ο υποτιθέμενος θρήσκος που δεν ήταν παρά ένας αντίθρησκος — με  το Θεό). Η εξαντικειμενικευτική διάνοια είναι μια «πανίσχυρη αναίσθητη» όσο η υποκειμενοποιούσα αισθηματικότητα είναι μια ισοδυνάμως πανίσχυρα αναίσθητη. Βλάπτουν την Συρία εξ ίσου κι οι δύο. Η πρώτη προάγει την τέχνη ως μια «μίμησιν» της φύσεως, πράγμα που δεν είναι χαρακτηριστικό της τέχνης, η δεύτερη μένει προσηλωμένη σε μιαν ανάγκη υποκειμενικής «έκφρασης», που μπορεί να τελειώνει την ψυχοθεραπεία μα δεν τελειώνει την τέχνη, διότι η τέχνη είναι απλούστατα κι οι δύο ενέργειες. Και το  π έ ρ α ν  ταυτόχρονα, η υπέρβαση και των δύο ενεργειών.

Μ’ αυτή την αλλεπάλληλη αναγωγή φτάνουμε τώρα σ’ αυτό που διερευνά ο Ερνστ Κασσίρερ ως παιδευτική αξία της τέχνης — ένα προφανώς «διαφωτιστικό» ενδιαφέρον που δεν έχει όμως τα συνήθη ελαττώματα του διαφωτισμού. Παιδευτική αξία ως προς τι; Όχι φυσικά στο να γίνεις συμμορφωμένος πολίτης μιας ηγεμονικής σειράς πλατωνικών φιλοσόφων, ούτε στο να γίνεις καλός χριστιανός πολίτης, νεκρή ψυχή ηθικών αφεντικών. Παιδευτική άξια της τέχνης, αν δεχτούμε μέσα στα διάφορα δόγματα της τέχνης για την τέχνη πως η τέχνη έχει πράγματι μια παιδευτική αξία, είναι ότι το καλλιτεχνικό φαινόμενο δεν είναι μια μορφή της εμπειρίας αλλά μια πρωτοφανής εμπειρία της μορφής. Της «Μορφής». Παιδευτική αξία της τέχνης, όπως διαβάζω εγώ αυτόν τον σπουδαίο διανοητή που κατάφερε να εξηγήσει τον άνθρωπο χωρίς τον συνήθη νερόβραστο ουμανισμό (Βλ. το Δοκίμιο για τον Άνθρωπο στην έκδοση — εν μέσω Χούντας — του «Κάλβου») και που κατάφερε να εξηγήσει το κράτος του Νόμου χωρίς λαϊκισμό (Βλ. τον Μύθο του Κράτους στη φιλοσοφική σειρά των εκδόσεων «Γνώση»), παιδευτική αξία, λέω, είναι να μας πείσει ότι χωρίς την τέχνη δεν θα είχαμε στο μέλλον μας παρά μια ζωή πιθήκων. Οπότε ισχύει τούτο: Δια της σύμπλεξης που επιφέρει ανάμεσα στις αξιώσεις της διάνοιας και τις αξιώσεις της αίσθησης (... της ύλης, της ηδονής) η τέχνη, η εκπαιδευτική αξία της συνίσταται στο να «μαθαίνεις «συναισθανόμενος» το είναι ωραίο. Όπως θα δείξει ο Κασσίρερ, απελευθερωτικά ωραίο. Να συγκατατεθούν δηλαδή σε μιαν αμοιβαία συνύπαρξη ο λογισμός και το όνειρο, το εν φαντασία και λόγω. 

Να αναχθούν αμφότερα — η αποστολή της γνώσης κι η αποστολή της αίσθησης — όπως θα ‘λεγε ο Ελύτης στο «αλλιώς ωραίο». Πράγμα που με κάνει να σκέπτομαι πόσο παραμελήσαμε όλοι οι νεοέλληνες, φιλόλογοι και μη φιλόλογοι, την εναρμόνιση των αξιώσεων του νου και των αξιώσεων της αισθαντικότητας, μιαν αναγωγή δηλαδή των εθνικών μας ποιητών στον Κάντιο. Ενώ φάνηκε για παράδειγμα πως ο Χέγκελ του τα πήρε από ένα σημείο τουλάχιστο και πέρα όλα του Σολωμού, αγνοήσαμε την επίδοση του Σολωμού στη φοροδιαφυγή. Με το να τα παραχωρήσει όλα, συγκράτησε τα απαραίτητα. Εκείνα ήταν το χρέος του, αυτά εδώ η ελευθερία του. Μήπως απ’ αυτή την άποψη το μικρό δοκίμιο του Κασσίρερ που εκδίδει ο «‘Ερασμος» συνιστά για μας κάτι περισσότερο απ’ ό,τι φαίνεται, μια νέα εισαγωγή στις σολωμικές μας και τις καβαφικές μας σπουδές — πάνω στο νόημα τουλάχιστο της Ελευθερίας; Αν μη τι άλλο ο Κασσίρερ μας διδάσκει τη διδακτέα ύλη ως ένας αληθινός δάσκαλος, κι ο Διονύσιος Σολωμός είναι γνωστό πως εκνευριζόταν με τους κακούς μαθητές του σαν ένας ζοχαδιασμένος ακριβώς δάσκαλος. Ήξερε τι στερεότητα ανήκει δικαιωματικά στον νου, αλλά και τι ιαματική ρευστότητα οφείλει να υιοθετήσει ο νους από την αίσθηση. Πρώτα πρέπει να συλλάβει το μυαλό, έλεγε, κι έπειτα να γράφει η καρδιά τα ποιήματά της. Και στο τέλος το  π ρ ώ τ α  και το  έ π ε ι τ α  συντίθενται σ’ ένα άξιο του ονόματός του ποίημα. Ένα ποίημα δηλαδή που βαθμολογείται κατά το μέτρο που χαράζει το «ανθρώπινο τοπίο» μέσα στο αδιάφορο είναι των πραγμάτων. 

Ο Έρνστ Κασσίρερ, δια των ευρωπαϊκών του χρεών, προτού δηλαδή εκχωρήσει τον εαυτό του όπως κι η περιώνυμη σχολή της Φραγκφούρτης στη χώρα των μπουνταλάδων καουμπόηδων, έχει για μας την άξια ενός διττού ερωτήματος: Λογική επεξεργασία ή συναίσθημα; Ψυχραιμία και «μίμησις» των γεγονότων της φύσεως ή αντιθέτως θερμόαιμη έκφρασις των εσωτερικών μας ψυχοσυγκρούσεων ως ανθρωπίνων πλασμάτων; Απαντά με ένα  ν α ι  σε όλα, και προσθέτει ένα  ε π ι π λ έ ο ν  σε όλα. Ένα  ε π ι π λ έ ο ν  που ονομάζεται καλλιτεχνική μορφή και που προσλαμβάνει και για μας τον χαρακτήρα απάντησης στις εθνικές μας εκκρεμότητες δύο τουλάχιστον χιλιάδων χρόνων. Και δείχνει ότι η παιδευτική άξια της τέχνης συμπίπτει με τις υπαγορεύσεις της ανθρώπινης ελευθερίας, ίσως μάλιστα η τέχνη είναι το μόνο δυνατό μονοπάτι ελευθερίας.

Μάριος Μαρκίδης

1994

[Στο αρχαίο λατομείο πωρόλιθου στα Εξαμίλια Κορινθίας 13.08.2017]

Στην περιοχή των Εξαμιλίων Κορινθίας, που βρίσκονται νότια στα 5,5 περίπου χιλιόμετρα από την πόλη της Κορίνθου, στην ευρύτερη περιοχή της αρχαίας πόλης (κώμης για την ακρίβεια) Κρώμνα, βρίσκονται αρχαία λατομεία πωρόλιθου. Τα εν λόγω λατομεία ήταν μια πηγή πλούτου για την αρχαία Κόρινθο. Ο χώρος των αρχαίων λατομείων ξεκινά στα 800 περίπου μέτρα ανατολικά από το κέντρο των Εξαμιλίων (υπάρχουν πινακίδες να ακολουθήσει ο επισκέπτης) και εκτείνεται σε μια λωρίδα γης, περί τα 3 χιλιόμετρα μήκος, στη διεύθυνση από δυτικά προς τα ανατολικά.

Στο χώρο των αρχαίων λατομείων δεν έχει γίνει συστηματική αρχαιολογική έρευνα, επίσης υπάρχουν κτίσματα που δείχνουν πρόσφατες δραστηριότητες και χωράφια με ελιές. Τέλος, δυστυχώς, σήμερα έχουν σωρευτεί σκουπίδια.             

Ερωτηματικά - ΧΧΧΙ

αυτές οι στάχτες
χιόνι θερινό
ποιας κόλασης νιφάδες;

(14.08.2017) 

Από την ποιητική συλλογή «Το περιθώριο» [Μανώλης Αναγνωστάκης]

Τώρα, μπορεί πια καθένας να μιλά και κυρίως να γράφει, για την αγωνία της εποχής, το αδιέξοδο, την απανθρωπία του αιώνα, τη χρεωκοπία των ιδεολογιών, τη βαρβαρότητα της μηχανής, για δίκες, για ρήγματα, για φράγματα, για ενοχές, για γρανάζια.

Όλα έχουν κωδικοποιηθεί ταξινομηθεί, αποδελτιωθεί, έχουν περάσει στα λεξικά και στις εγκυκλοπαίδειες, προσφέρονται έτοιμα σε πακετάκια αυτοσερβιρίσματος, σε κάθε βαλάντιο προσιτά. 

Θα ‘ρθει ένας καιρός, που σε ζωολογικούς κήπους, σε τσίρκα και σε κέντρα παιδικής χαράς θα συντηρούνται σε ειδικούς στεγανούς κλωβούς, άνθρωποι - δείγματα μιας περασμένης εποχής, προς ικανοποίησιν της περιεργείας του κοινού και προς χρήσιν των σχολείων και των επιδόξων συγγραφέων.

24+1 παντζούρια - ξύλινα χωρίς γρίλιες

Οι περιοχές της (βόρειας) πεδινής και της ανατολικής κυρίως Κορινθίας , όπως φυσικά και αυτές της νότιας και κεντρικής Βοιωτίας, αλλά και της δυτικής Αττικής (μέχρι και το λεκανοπέδιο της Αθήνας λόγω της φύσης του υπεδάφους), πλήττονται ανά κάποιες δεκαετίες από μεγάλους σεισμούς, μεγέθους από 6 έως 7 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ, με επίκεντρα τις Αλκυονίδες νήσους και τις γύρω περιοχές.

Στη σύγχρονη ιστορία, μπορούμε χαρακτηριστικά να αναφέρουμε

- αυτόν του 1858 όταν ισοπεδώθηκε η παλιά πόλη της Κορίνθου (η σημερινή Παλαιά Κόρινθος, που βρίσκεται κάτω και βόρεια του Ακροκορίνθου, στη θέση της αρχαίας πόλης της Κορίνθου) ενώ τεράστιες ζημιές υπέστησαν και όλα τα τότε χωριά της πεδινής Κορινθίας. Αξίζει να σημειώσουμε ότι με μια απόφαση της τότε κυβέρνησης, η πόλη της Κορίνθου, μεταφέρθηκε στη σημερινή παραθαλάσσια θέση της, όπου όμως το υπέδαφος είναι σαθρό (αποτελούμενο από άμμο και ψαμμίτη) σε αντίθεση με το πετρώδες της θέσης της παλιάς πόλης. Και αυτό παρά τις περί του αντιθέτου γνωμοδοτήσεις επιστημόνων. Το χειρότερο βεβαίως ήταν ότι η πόλη χτίστηκε χωρίς να ληφθούν υπόψη οι νέοι τότε, άλλων χωρών, αντισεισμικοί κανονισμοί,

-αυτόν του 1928 όταν ισοπεδώθηκε το σύνολο σχεδόν των 2.000 σπιτιών και λοιπών κτιρίων της νέας πόλης της Κορίνθου. Σεισμός που προκάλεσε μεγάλες ζημιές και σε παραπλήσιες πόλεις (όπως το Λουτράκι), χωριά και οικισμούς. Ο σεισμός δεν είχε τέτοιο μέγεθος (ήταν 6,3 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ με επίκεντρο την περιοχή του Ισθμού, αλλά μικρού εστιακού βάθους, μόλις 5 χιλιομέτρων) που να δικαιολογεί τις ζημιές που έγιναν στην νέα πόλη της Κορίνθου, αλλά αυτές τελικά ήταν συνέπεια των κακών κατασκευών πάνω στο σαθρό υπέδαφος. Οι ανθρώπινες πάντως απώλειες ήτανε συγκριτικά πολύ μικρές (20 νεκροί) και αυτό γιατί είχανε συμβεί έντονα προσεισμικά φαινόμενα και ο κόσμος βρισκόταν εκτός των σπιτιών του και

- αυτούς του 1981 (το βράδυ της 24ης Φλεβάρη 1981: 6,7 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ, λίγες  ώρες μετά: 6,4 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ και της 4ης Μαρτίου 1981: 6,3 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ)  με επίκεντρο τις Αλκυονίδες νήσους, που προκαλέσανε μεγάλες και εκτεταμένες ζημιές σε πολλές πόλεις της ανατολικής Κορινθίας, της νότιας Βοιωτίας και της δυτικής Αττικής μέχρι και το Περιστέρι (την Ανθούπολη συγκεκριμένα).

Ειδικότερα για τις περιοχές της πεδινής Κορινθίας, της στηριγμένης στην αγροτική οικονομία, από το Λέχαιο μέχρι και το Βέλο, ελάχιστα σπίτια δεν είχανε ζημιές, τα περισσότερα χαρακτηρίστηκαν «επισκευάσιμα» ενώ πάρα πολλά «ακατάλληλα - προς κατεδάφιση».

Μες στην επόμενη δεκαετία (1981-1990) τα ευνοϊκών όρων δάνεια που δοθήκανε στους πληγέντες, οι αγροτικές επιδοτήσεις και οι καλές τιμές που διατίθετο το βερίκοκο από τους αγρότες  (βερίκοκο που κυριάρχησε τότε για καμιά δεκαετία στη Βόχα) σε συνδυασμό με τις εξοχικές κατοικίες που πλημμυρίσανε την πεδινή Κορινθία, συνεισφέρανε ώστε, οι περιοχές αυτές, και ιδίως οι όχι στο κέντρο των χωριών, να γεμίσουνε με νέα σύγχρονα σπίτια και ανακαινισμένα πλήρως τα όσα παλιά είχανε κριθεί «επισκευάσιμα» και επισκευαστήκανε.

Έχοντας υπόψη τα προηγούμενα, σε κάποιον που περιφέρεται στους δρόμους των χωριών αυτών, αλλά και τους μεταξύ τους αγροτικούς δρόμους, προκαλεί εντύπωση (στα μάτια μου ωραία) ότι σε αρκετά, και όχι απαραίτητα εγκαταλελειμμένα αλλά ενίοτε κατοικήσιμα και καλά συντηρημένα, σπίτια διατηρούνται παλιά, αρκετών δεκαετιών πίσω, ξύλινα παντζούρια χωρίς γρίλιες, βγαλμένα από μιαν άλλη εποχή, ένα φωτογραφικό δείγμα των οποίων ακολουθεί.

Γιατί η Έλλη θέλει σκότωμα; [Γιώργος Δαμιανός]

Γιατί η Έλλη θέλει σκότωμα;

(Αναδημοσίευση από το ηλεκτρονικό λογοτεχνικό περιοδικό 24grammata.com)

Η Έλλη θέλει σκότωμα

θέλει καραμανιόλα

γιατί άφησε τον άντρα της

και τα παιδιά της όλα

To τραγούδι της Έλλης είναι γνωστό παραδοσιακό τραγούδι της Σμύρνης. Στην πρώτη ηχογραφημένη έκδοση του, περίπου το 1915, φέρει το τίτλο «Έλλη – Έλλη» και αποδίδεται από τη Σμυρναίικη Εστουδιαντίνα (ηχογράφηση Σμύρνης). Λίγα χρόνια αργότερα, το 1919, θα ηχογραφηθεί στην Αμερική από τον Γ. Κατσαρό – Θεολογίτη (το πραγματικό του όνομα) με παραλλαγμένο τίτλο : «α κακούργα ΄Ελλη». Αυτή η ηχογράφηση είναι και η η πρώτη επίσημη ηχογράφηση του Γ. Κατσαρού. Στην εποχή μας τραγουδήθηκε από τη Γλυκερία και πολλές άλλες κομπανίες. Πάντως, στιχουργικά δεν έχει καμία σχέση το τραγούδι που ερμήνευσε ο Κατσαρός με το τραγούδι που ερμήνευσε η Γλυκερία (παρακάτω μεταφέρονται και οι δύο στιχουργικές εκδοχές).

Η ιστορία της Έλλης.

Στα τέλη του 1800 η κοινωνία της Σμύρνης αναστατώθηκε από το σκάνδαλο της τσαχπίνας και ξεδιάντροπης Έλλης. Μικροπαντρεμένη και μητέρα, τουλάχιστον, δύο παιδιών έτυχε να ερωτευτεί έναν Τούρκο αξιωματούχο (τον κομισέρη) και παρακινημένη από τον τυφλό έρωτα της, εγκαταλείπει τον άντρα και τα παιδιά της και πάει να ζήσει με τον Τούρκο ομορφονιό.

Τα αντανακλαστικά της τοπικής κοινωνίας ενεργοποιούνται άμεσα. Πρέπει να στιγματίσει την ανεύθυνη πράξη της εγκατάλειψης των παιδιών και του συζύγου. Πρέπει να ρίξει χολή στο γεγονός ότι μία Χριστιανή ζει με έναν αγαρηνό. Πρέπει να ανυψώσει το ηθικό των ανδρών (μας έφαγε την κοπέλα ο Τουρκαλάς). Και τι κάνει; Μήπως βία, μαχαίρια και αίματα; Τίποτα από αυτά. Ενεργεί με άμεσο και διαχρονικό τρόπο. Ο Όμηρος της φυλής επιστρατεύεται και πλάθει ένα από τα ομορφότερα τραγούδια μας, καταδικάζοντας για πάντα την κακούργα Έλλη στο πανελλήνιο.

Αναγνώστε το στη σύγχρονη εκδοχή καθώς και στην αρχική του Γ. Κατσαρού (προσέξτε την ιδιαίτερη ερμηνεία, που έδιναν οι ΄Ελληνες του 1919 στον όρο «λεβέντισσα»):

Η ΄Ελλη (σύγχρονη εκδοχή)

Η Έλλη θέλει σκότωμα

θέλει καραμανιόλα

γιατί άφησε τον άντρα της

και τα παιδιά της όλα

Αμάν αμάν Έλλη

κανένας δε σε θέλει

γιατί είσαι φιλημένη

στα χείλη δαγκαμένη

Η Έλλη θέλει σκότωμα

με δίκοπο μαχαίρι

γιατί άφησε τον άντρα της

και πήρε κομισέρη

Αμάν αμάν Έλλη

κανένας δε σε θέλει

γιατί είσαι φιλημένη

στα χείλη δαγκαμένη

Η Έλλη θέλει σκότωμα

θέλει καραμανιόλα

γιατί ποτέ δεν άκουσε

της μάνας της τα λόγια

Αμάν αμάν Έλλη

κανένας δε σε θέλει

γιατί είσαι φιλημένη

στα χείλη δαγκαμένη

Α! Κακούργα Έλλη (ερμηνεία Γ. Κατσαρού, 1919)

Βρε η Έλλη άντε θέλει σκότωμα με δίκοπο μαχαίρι

με δίκοπο μαχαίρι, (δις)

γιατ’ άφησε άντε βρε τον άντρα της και πήρε κομισέρη

και πήρε κομισέρη.

Α! βρε κακούργα Έλλη φαντάρος δεν σε θέλει,

γιατί ‘σαι φιλημένη από τον κομισέρη.

Βρε η Έλλη άντε τ’ απεφάσισε λεβέντισσα να ζήσει

λεβέντισσα να ζήσει, (δις)

βρε και δεν τη νοιάζει άντε στο ντουνιά στους δρόμους κι ας ‘πομείνει

στους δρόμους κι ας ‘πομείνει.

Αμάν αμάν Έλλη κανένας δε σε θέλει,

γιατί ‘σαι φιλημένη στη γάμπα τσιμπημένη.

Α! βρε κακούργα Έλλη φαντάρος δε σε θέλει,

παράτησες τον άντρα σου και πήρες κομισέρη.

Βρε η Έλλη άντε θέλει ζάχαρη και ρούσικο αλεύρι

και ρούσικο αλεύρι, (δις)

βρε να φτιάξει άντε τα γλυκίσματα να πάει στον κομισέρη

να πάει στον κομισέρη.

Α! βρε κακούργα Έλλη φαντάρος δεν σε θέλει,

γιατί ‘σαι φιλημένη από τον κομισέρη.

Βρε η Έλλη άντε (ε)περπάτησε στης Σμύρνης τα σοκάκια

στης Σμύρνης τα σοκάκια, (δις)

κι οι Τούρκοι άντε ενομίσανε πως είναι ραμαζάνια

πως είναι ραμαζάνια.

Το αντίδωρο.

[στον  προαστιακό μεταξύ Κορίνθου και Αγίων Θεοδώρων, 06.08.2017 09.25]

Είναι παράξενο να σκέφτεσαι την καλλιτεχνική αξία της στιγμιαίας λακωνικής εικαστικής αναπαράστασης του αντίδωρου, ως μιας δηλαδή αυθόρμητης δημιουργικής εκτόνωσης συναισθήματος από το απρόσμενο μιας ασήμαντης αξίας προσφοράς. Αυτονόητης κάποτε.

Τόσο πολύ, λοιπόν, έχουμε φτωχύνει;