Ο κόσμος του Ιερώνυμου Μπος.
Ζητώντας την ερμηνεία των συμβόλων του Μπος καταλήγει κανείς σε πλήθος ερμηνειών, οι οποίες όμως δεν κατορθώνουν να συμπεριλάβουν στο περιεχόμενό τους την αποκάλυψη του εξαιρετικού πλήθους μεταφορών και συμβόλων που συνθέτουν το έργο του. Εν μέρει, τα σύμβολα του Μπος οφείλουν την ύπαρξή τους στην προσωπική ζωή του δημιουργού. Ο ζωγράφος αναδείχτηκε μες στους κόλπους της Αδελφότητας της Παναγίας. Ασκητική ζωή και μια παγανιστική, ηδονολατρική θεώρηση της θρησκευτικής πίστης συνιστούν συνθετικά στοιχεία της κοινωνικής ζωής του. Εστιάζοντας στις επαναλαμβανόμενες μορφές του αντιπροσωπευτικότερου έργου του, του Κήπου των Επίγειων Απολαύσεων, συναντά κανείς μια πρωτότυπη, όσο και εφιαλτική παράθεση του ανθρώπινου στοιχείου και του εξωπραγματικού εφιάλτη. Αλχημεία, ταρώ, αστρολογία, καβάλα, αποκρυφισμός, μια ατέλειωτη σειρά τάσεων παραχωρεί στον Μπος το υλικό που απαιτείται για μια τέτοια αναπαράσταση του κόσμου. Το είδος της πίστης του ζωγράφου σχετίζεται άμεσα με την εξειδικευμένη εκτίμηση των συμβόλων στο έργο του. Ωστόσο, σ΄ αυτήν την ιστορική φάση μες στα όρια της οποίας το έργο του Μπος καθιερώνεται, φανερώνεται η σχέση του δημιουργού με την παγκόσμια παράδοση και τους ανά τόπους και περιόδους συσχετισμούς της. Παράλληλα αποκαλύπτεται η μοναδικότητα με την οποία ο καλλιτέχνης εισάγει τον πλούτο του αποκρυφισμού στο έργο του, παραχωρώντας το δικαίωμα του ανερμήνευτου σ΄ ένα πολυσχιδές, πολύπτυχο έργο, όπως οι καθρέφτες του Κίρτσερ. Ωστόσο και οι δυο παραπάνω παράγοντες συνιστούν διαχρονικό και στέρεο συμπέρασμα της κριτικής, μια απ΄ τις πιο καίριες προσφορές της στην πρόσληψη και την ερμηνεία της τέχνης, στο ειδικό μετρήσιμό της. Βριζώ, Μαρία, Παναγία του αιγαιακού κόσμου, Μάριον, Αιγυπτία, Μαίρη των ιρλανδέζικων εξοχών, νυν και αεί της ανθρώπινης προσευχής, σκληρό, επίγειο αντίδωρο. Αντίδοτο στον εφιαλτικό κόσμο του Ιερώνυμου, καθώς σε μια πρωτόγνωρη τομή για τα ήθη και τους κώδικες της εποχής του, αποκαλύπτει την κόλαση ως μια επίγεια κατάσταση, τελειώνοντας με τις αυθαιρεσίες του σκοταδισμού και διατυπώνοντας μια αφετηρία για πλήθος ερμηνειών με πρόσημο κοινωνικό, βαθιά ανθρώπινο. Ζωγραφική, ποίηση και πίστη μπολιάζουν το έργο του Μπος με το απαράμιλλο περιεχόμενό τους. Η Μάρια των ιερών Ευαγγελίων, των απόκρυφων γραφών αποτελεί μία μόνο απ΄τις πολλές εκδοχές ή προσλήψεις του έργου του Μπος Η μορφή της υφίσταται στο έργο του, λεπτομέρεια που διαψεύδει όσους αποδίδουν στο έργο του ζωγράφου τραχύτητα και απαισιοδοξία. Και ίσως οι μεγάλες, θερινές εορτές να διαμορφώνουν εν πολλοίς το κείμενο αυτό και να προσθέτουν μια αφορμή για σύντομες αναφορές στο θρησκευτικό και ζωγραφικό πρότυπο της δικής μας Παναγίας, αποτέλεσμα μιας πιο εξειδικευμένης παρατήρησης.
Ωστόσο, αν κανείς δεν πλησιάσει το έργο του Μπος απ΄ την πλευρά του εφιάλτη και του πρωτοφανέρωτου, αν δεν λάβει υπόψη τ΄ ασφυκτικά πλαίσια μες στα οποία διατυπώνεται τ΄ αλφάβητο του ζωγράφου, τότε αναλωμένος στην ερμηνεία των συμβόλων, χάνει την ουσία ενός έργου που όχι μόνο καθορίζει μα και γεννά απ΄ την αρχή την τέχνη, στα πλαίσια της αδιάκοπης ανανέωσης της. Του αναλλοίωτου νόμου της.
φτιαγμένος ο φόβος του κόσμου.
Γ. Σάνδη
Στη γενέτειρα πόλη του Ολλανδού ζωγράφου Ιερώνυμου Μπος μια σειρά από εκθέσεις και δρώμενα αφιερωμένα στο έργο και τη ζωή του μονοπωλούν το ενδιαφέρον του κοινού. Η καθημερινότητα της ολλανδικής πόλης συνταιριάζει φυσικά τ΄ απόκοσμα έργα του καλλιτέχνη που ως και σήμερα παραμένει αποκρυφιστικός και ανερμήνευτος. Ο Ιερώνυμος Μπος καταγράφει το πνεύμα και την αισθητική της δογματικής εποχής του, εικονογραφώντας τη μεσσαιωνική, ευρωπαϊκή θεώρηση του κόσμου και του θεού. Πρόσωπα παραμορφωμένα, κορυφαίες σκηνές της παγκόσμιας ιστορίας, όπως η σταύρωση και η πορεία στον Γολγοθά, διαμορφώνουν εν μέρει τη θεματολογία του έργου του. Ένας θαυμάσιος, τερατώδης κόσμος εκτυλίσσεται στους πολύχρωμους και πολυφωνικούς πίνακες του Μπος. Πλάσματα της φαντασίας, ανθρωπόμορφα όντα, οράματα που διαθέτουν τη σπάνια δυναμική να επανέρχονται διαρκώς ακμαία μες στην ειδική τους σημειολογία, για να ανανεώσουν το θαυμαστό εφιαλτικό αυτού του παράδοξου κόσμου. Ο Ιερώνυμος Μπος, αιώνες πριν τις σκληρές εικονογραφίες της εποχής μας, έρχεται να υδατογραφηθεί στα έργα της σύγχρονης λογοτεχνίας. Αυτό το “μέσα” των ανθρώπων που δεν παύει να μυρίζει θάνατο επανέρχεται διαρκώς μες στην εργογραφία του Μπος και συναντά την ανταπόκρισή του στους πιο αυθεντικούς εκφραστές της σκοτεινής, ανθρώπινης ψυχής. Ο Σελίν, ο Όττο Ντιξ των εφιαλτικών αναπαραστάσεων του πρώτου, μεγάλου πολέμου αναπαράγουν την αισθητική του Ιερώνυμου Μπος. Ενός θαυμαστού τερατώδους που διαρκώς επανέρχεται με την αγριότητα μιας θανατηφόρας ασθένειας, ενός φόνου επαναλαμβανόμενου. Η θεολογική προσέγγιση του Ολλανδού ζωγράφου φανερώνει δίχως αμφιβολία έναν στοχαστικό και στοχαζόμενο άνθρωπο, ικανό να συνοψίσει στις εικονογραφίες του την ατμόσφαιρα ενός καθολικού κόσμου παραδομένου για αιώνες σε ένα είδος πίστης, απόλυτα ταυτισμένης με το φόβο του θανάτου και τον αποτροπιασμό της ζωής. Την ίδια στιγμή που άλλοι ζωγράφοι αποτυπώνουν με πλήθος χρωμάτων και μορφές κινητικές την ομορφιά του κόσμου αλλά και το θείο δράμα, ο Ιερώνυμος Μπος έρχεται να αποτυπώσει την κτηνωδία της ζωής, την έννοια του φανταστικού που καταλήγει στον εφιάλτη της πραγματικότητας. Η μεγάλη εποχή της ανθρώπινης μυθολογίας αναπαρίσταται στην εργογραφία του Μπος. Έργα εσωτερικά, αφοσιωμένα στο δράμα της ζωής, ένα είδος τέχνης που μπορεί και ανατροφοδοτεί μια έκφραση μεταφυσική, μια διαρκή αίσθηση της αποκάλυψης. Το θαυμαστό πραγματικό του Ιερώνυμου Μπος μεταβάλλεται στο υλικό ενός εγκόσμιου εφιάλτη. Η πνευματικότητα του μπαρόκ παραχωρεί τη θέση της στον συμβολισμό, ενώ η υμνολογία του αγίου μαρτυρίου ανάγεται στ΄ ανθρώπινο δράμα ενός κόσμου επίγειου, ενός κόσμου βίαιου, με την έμφαση στις λεπτομέρειες και την άφθαστη διακόσμηση. Η ελευθερία του Ιερώνυμου Μπος ανταποκρίνεται και επισημαίνει στο “είναι” και το “φαίνεσθαι” του κόσμου μας. Ενός κόσμου που σήμερα έρχεται να επαληθεύσει τη δύναμη, τον τρόμο, το μυστήριο, τη θέα της αγωνίας. Μια αίσθηση σύμφωνη με τον μύθο του ανθρώπινου πολιτισμού, καθώς αυτός τείνει διαρκώς προς το θάνατο και τη νύχτα, δανείζοντας στην τέχνη του Μπος την πρωτοτυπία στο αίσθημα και την ένταση των σημαινόμενων. Πάθος για ζωή και πάθος για θάνατο. Κάπως έτσι θα μπορούσε κανείς να πει πώς οριοθετείται, – αν μπορεί να ειπωθεί κάτι τέτοιο-, το έργο του Ιερώνυμου Μπος. Στους καρναβαλικούς σχεδόν πίνακές του αποτυπώνεται για πρώτη φορά η ουσία ενός κόσμου παραδομένου στη θεϊκή δύναμη, ενός κόσμου διόλου καλλιτεχνικού, μιας φάρσας επίγειας που γεννά τον οίκτο, το αίσθημα της συνενοχής, την αναγκαιότητα της παρηγοριάς απέναντι στη σκληρή πραγματικότητα, στη δύναμη και το μυστήριο που αθροίζεται με τον τρόμο για να μορφοποιήσει οριστικά τη δυναμική της εργογραφίας του Ολλανδού δημιουργού, των πιο δομικών υλικών του.
Ο δικός μας Τάσος Λειβαδίτης ανάγει σε κήπο μυστικό, προσωπικό την ανθρώπινη καλοσύνη. Ο Ιερώνυμος Μπος έρχεται να αποκωδικοποιήσει με τρόπο ανάλογο, μ΄ έναν κήπο μαρτυρικό τον απρόσμενο εφιάλτη της ανθρώπινης αμαρτίας. Στο φημισμένο του τρίπτυχο, θαύμα και αμαρτία συμπλέκονται για να αποκαλύψουν το εύρος της ανθρώπινης ψυχής, καθώς κινείται μες στην συλλογική και ατομική ιστορία. Μια οντολογική και μεταφυσική στράτευση, αφοσιωμένη στο ανθρώπινο, επίγειο μαρτύριο. Μια αναπαράσταση του αθλήματος της ζωής, εκφρασμένου με τους όρους μιας δογματικής θεολογίας. Η παθητικότητα της ανθρώπινης ψυχής, σε μια εποχή διεκδίκησης της ελευθερίας από τον εφιάλτη της εκκλησίας εικονογραφεί την αιώνια περιπέτεια της ψυχής, παραδομένης αδιάκοπα σε θεούς, μοίρα και φαντασιώσεις. Με υλικά προκατασκευασμένα συνοψίζονται σε ένα μοναδικής σημειολογίας έργο οι όροι που καθορίζουν την κοινωνιολογία της εποχής του Μπος. Ένα θέατρο συμβόλων όπου κυριαρχεί η ανθρώπινη ακολασία, επισημαίνοντας ένα απ΄ τα βασικά και θεμελιώδη υποστρώματα των πιο μεταφυσικών αναζητήσεών. Αυτοί οι δαίμονες, διατυπωμένοι μες στη θρησκεία, σχεδιασμένοι στα έργα του Μπος συνιστούν την κινητήρια δύναμη και την ένταση των έργων του. Θεός και άνθρωπος, σωτηρία και προσευχή σε μια αξεπέραστη εκδοχή ενός πρώιμου μοντερνισμού που συγκινεί και παραμένει επίκαιρος σ΄ αυτή τη μόνιμη διεκδίκηση μιας σχέσης ισότητας ανάμεσα στο πραγματικό και το μεταφυσικό. Οι πίνακες του Ιερώνυμου Μπος, επίκαιροι μες στον εφιάλτη που αναζωπυρώνεται καθώς επανέρχεται ως κυρίαρχη η σχέση του ανθρώπου με το υλικό της πίστης του δεν αποτελούν παρά ένα είδος εικονοποιίας της διαχρονικότητας του ζωντανού και αιώνιου πάθους μας. Το έργο του σπουδαίου και αινιγματικού Ιερώνυμου Μπος συνιστά ένα μοναδικό είδος οδύνης απέναντι στη μεγάλη ιστορία του κόσμου. Ο Μπος αποτελεί ένα είδος δότη σε μια κοινωνία και μια εποχή που σπαράζεται από ένα θεό, όχι της αγάπης, μα της αδιάκοπης και ολέθριας αγωνίας.
Η ανωτερότητα του Μπος αποκαλύπτεται πρωτίστως πνευματική. Το έργο του ανταποκρίνεται σχεδόν απόλυτα στον νιτσεϊκό αφορισμό ενός έργου εναντίον της εποχής, διά της εποχής του, φτιαγμένου όμως με τα υλικά και την ελευθερία της φαντασίας, του μέλλοντος. Ένα έργο φορτισμένο που παραδίδεται σαν πυρσός, σαν τρόμος και σαν ευθύνη σε κάθε γενιά, μαρτυρώντας την ιστορική σχέση του ανθρώπου με το θείο.
Ζητώντας την ερμηνεία των συμβόλων του Μπος καταλήγει κανείς σε πλήθος ερμηνειών, οι οποίες όμως δεν κατορθώνουν να συμπεριλάβουν στο περιεχόμενό τους την αποκάλυψη του εξαιρετικού πλήθους μεταφορών και συμβόλων που συνθέτουν το έργο του. Εν μέρει, τα σύμβολα του Μπος οφείλουν την ύπαρξή τους στην προσωπική ζωή του δημιουργού. Ο ζωγράφος αναδείχτηκε μες στους κόλπους της Αδελφότητας της Παναγίας. Ασκητική ζωή και μια παγανιστική, ηδονολατρική θεώρηση της θρησκευτικής πίστης συνιστούν συνθετικά στοιχεία της κοινωνικής ζωής του. Εστιάζοντας στις επαναλαμβανόμενες μορφές του αντιπροσωπευτικότερου έργου του, του Κήπου των Επίγειων Απολαύσεων, συναντά κανείς μια πρωτότυπη, όσο και εφιαλτική παράθεση του ανθρώπινου στοιχείου και του εξωπραγματικού εφιάλτη. Αλχημεία, ταρώ, αστρολογία, καβάλα, αποκρυφισμός, μια ατέλειωτη σειρά τάσεων παραχωρεί στον Μπος το υλικό που απαιτείται για μια τέτοια αναπαράσταση του κόσμου. Το είδος της πίστης του ζωγράφου σχετίζεται άμεσα με την εξειδικευμένη εκτίμηση των συμβόλων στο έργο του. Ωστόσο, σ΄ αυτήν την ιστορική φάση μες στα όρια της οποίας το έργο του Μπος καθιερώνεται, φανερώνεται η σχέση του δημιουργού με την παγκόσμια παράδοση και τους ανά τόπους και περιόδους συσχετισμούς της. Παράλληλα αποκαλύπτεται η μοναδικότητα με την οποία ο καλλιτέχνης εισάγει τον πλούτο του αποκρυφισμού στο έργο του, παραχωρώντας το δικαίωμα του ανερμήνευτου σ΄ ένα πολυσχιδές, πολύπτυχο έργο, όπως οι καθρέφτες του Κίρτσερ. Ωστόσο και οι δυο παραπάνω παράγοντες συνιστούν διαχρονικό και στέρεο συμπέρασμα της κριτικής, μια απ΄ τις πιο καίριες προσφορές της στην πρόσληψη και την ερμηνεία της τέχνης, στο ειδικό μετρήσιμό της. Βριζώ, Μαρία, Παναγία του αιγαιακού κόσμου, Μάριον, Αιγυπτία, Μαίρη των ιρλανδέζικων εξοχών, νυν και αεί της ανθρώπινης προσευχής, σκληρό, επίγειο αντίδωρο. Αντίδοτο στον εφιαλτικό κόσμο του Ιερώνυμου, καθώς σε μια πρωτόγνωρη τομή για τα ήθη και τους κώδικες της εποχής του, αποκαλύπτει την κόλαση ως μια επίγεια κατάσταση, τελειώνοντας με τις αυθαιρεσίες του σκοταδισμού και διατυπώνοντας μια αφετηρία για πλήθος ερμηνειών με πρόσημο κοινωνικό, βαθιά ανθρώπινο. Ζωγραφική, ποίηση και πίστη μπολιάζουν το έργο του Μπος με το απαράμιλλο περιεχόμενό τους. Η Μάρια των ιερών Ευαγγελίων, των απόκρυφων γραφών αποτελεί μία μόνο απ΄τις πολλές εκδοχές ή προσλήψεις του έργου του Μπος Η μορφή της υφίσταται στο έργο του, λεπτομέρεια που διαψεύδει όσους αποδίδουν στο έργο του ζωγράφου τραχύτητα και απαισιοδοξία. Και ίσως οι μεγάλες, θερινές εορτές να διαμορφώνουν εν πολλοίς το κείμενο αυτό και να προσθέτουν μια αφορμή για σύντομες αναφορές στο θρησκευτικό και ζωγραφικό πρότυπο της δικής μας Παναγίας, αποτέλεσμα μιας πιο εξειδικευμένης παρατήρησης.
Ωστόσο, αν κανείς δεν πλησιάσει το έργο του Μπος απ΄ την πλευρά του εφιάλτη και του πρωτοφανέρωτου, αν δεν λάβει υπόψη τ΄ ασφυκτικά πλαίσια μες στα οποία διατυπώνεται τ΄ αλφάβητο του ζωγράφου, τότε αναλωμένος στην ερμηνεία των συμβόλων, χάνει την ουσία ενός έργου που όχι μόνο καθορίζει μα και γεννά απ΄ την αρχή την τέχνη, στα πλαίσια της αδιάκοπης ανανέωσης της. Του αναλλοίωτου νόμου της.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου