[στο σπήλαιο «Κανακίων» ή «Νυμφών», στη Σαλαμίνα, 11.02.2023]

Επιστρέφοντας από το Σπήλαιο τής «Φώκας» ή «Φώκιας», 

...αμέσως μετά την κορυφή Φούρθι με την αρχαία φρυκτωρία, έστριψα δεξιά στο δασικό χωματόδρομο προς το πυροφυλάκιο που βρίσκεται στην κορυφή μικρού υψώματος, νότια του Φουρθίου, στη θέση 37°54.35’’N 23°26’10’’E.

-στην επόμενη διακρίνεται η Μονή Αγ. Νικολάου Λεμονιών (Λεημόνα):

Κατόπιν συνέχισα προς τα βορειοδυτικά κατά μήκος μιας επικλινούς αντιπυρικής ζώνης για 220 μ. περίπου. Εκεί έστριψα προς το δάσος αριστερά και ακολούθησα την κατά τόπους πετρώδη ράχη κατά μήκος υποτυπώδους και όχι εμφανούς μονοπατιού μέχρι του σημείου που, σύμφωνα με το χάρτη, βρισκόμουνα βόρεια του σπηλαίου «Κανακίων» ή «Νυμφών» (σ.σ. σε αυτό το μέρος και ιδίως εάν δεν το ξέρεις η χρήση online χάρτη είναι εκ των ων ουκ άνευ). Στο σημείο εδώ να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον κ. Γιάννο Λώλο, Καθηγητή Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, ο οποίος μού είχε δώσει, σε διαδικτυακή επικοινωνία, τις ακριβείς συντεταγμένες τού σπηλαίου.

-στην επόμενη, που λήφθηκε από τη ράχη, ο λόφος Καρέλλα από τα νότια:

Από εκεί συνέχισα προς τα νότια• η κατηφορική διαδρομή είναι εκτός μονοπατιού σε πετρώδες έδαφος, αλλά βατή μέχρι τα όρια κρημνώδους επιφάνειας:

Εκεί, βρήκα ένα κατέβασμα, αρκετά κακοτράχαλο που απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή, το οποίο βγαίνει σε ένα βύθισμα, πίσω από το βράχο με τη σπηλιά:

Ακολουθούν εικόνες από το χώρο της σπηλιάς, μπροστά από την οποία υπάρχει χαμηλή επιμήκης ξερολιθιά (διακρίνεται στην πρώτη εικόνα):

-μικρό όστρακο κεραμικού: 

Θα ήθελα πάντως να σημειώσω πως κατά πάσα πιθανότητα (γιατί δεν το γνωρίζω), από κάτω, από τα Κανάκια, η διαδρομή μέχρι το σπήλαιο θα πρέπει να είναι πιο βατή. Δεν διέκρινα αν υπάρχει μονοπάτι, αλλά η πλαγιά από κει και κάτω δεν φαίνεται να έχει γκρεμούς.  

Τέλος κλείνουμε με δύο αποσπάσματα από την εξαιρετική εργασία: 

«Από το περιβάλλον και την αρχαιολογία των σπηλαίων της Σαλαμίνος» των Γιάννου Γ. Λώλου - Χριστίνας Μαραμπέα»:

Στο πλαίσιο της εξελισσόμενης επιφανειακής έρευνας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων στην περιοχή των Κανακίων εντοπίσθηκε το 2013 μικρό σπήλαιο στο νότιο/ νοτιοανατολικό μέτωπο υψηλού βραχώδους υψώματος στην ανατολική/βορειοανατολική πλευρά της κοιλάδας των Κανακίων). Η είσοδος του σπηλαίου είναι αψιδωτή, εύρους 4 μ. περίπου, και η κάτοψη του μοναδικού θαλάμου του περίπου ελλειψοειδούς μορφής (με μεγάλη διάμετρο 7 μ., από την είσοδο προς το εσωτερικό, και μικρή διάμετρο 3-3,5 μ.).

Από το εσωτερικό του σπηλαίου συνελέγη θραύσμα ευρύστομου αγγείου Μεσαιωνικών χρόνων, ενώ από τον χώρο έμπροσθεν του στομίου δύο θραύσματα Νεολιθικών αγγείων). Γενικά, στην πλαγιά που οδηγεί στο σπήλαιο παρατηρείται σποραδική κεραμεική διαφόρων περιόδων (βλ. τον σχετικό κατάλογο στο Παράρτημα), γεγονός που υποδεικνύει την διαχρονική χρήση της κοιλάδας, ήδη από τα Νεολιθικά χρόνια. Στο πλαίσιο αυτό, το σπήλαιο των Κανακίων φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκε περιστασιακά στην ποιμενική/κτηνοτροφική, ενδεχομένως, δραστηριότητα.

---

Με αφορμή την εξέταση των δύο σπηλαίων (Κανακίων και Φώκας), κρίνεται σκόπιμη η σύνοψη των γνωστών μέχρι στιγμής αρχαιολογικών δεδομένων της περιοχής.

Η κοιλάδα των Κανακίων συνιστά μία από τις καλλίτερα ερευνημένες περιοχές επί της νήσου, χάρις στην πολυετή ενασχόληση της Πανεπιστημιακής Ανασκαφής Σαλαμίνος. Η πρωιμότερη εγκατάσταση στην κοιλάδα ανάγεται στον ορίζοντα της Νεώτερης-Τελικής Νεολιθικής περιόδου, λόγω των ιδιαίτερα ευνοϊκών συνθηκών που προσέφεραν η γειτνίαση με την θάλασσα και η πρόσβαση στα θαλάσσια δίκτυα επικοινωνίας, η ύπαρξη πηγών νερού (π.χ. στο Στεφηλούκο, στο Λουτρό και στον Άγ. Νικόλαο στα Λεμόνια), καλλιεργήσιμων εκτάσεων (στην κοιλάδα) και άπλετων περιοχών κατάλληλων για εκτροφή ζώων.

Από τις Νεολιθικές εγκαταστάσεις που έχουν εντοπισθεί στην περιοχή των Κανακίων ξεχωρίζει ο οικισμός στο Στεφηλούκο, ο οποίος εντοπίσθηκε από την επιφανειακή έρευνα των ετών 2011-2012 στην ανατολική πλευρά της κοιλάδας των Κανακίων, και ερευνήθηκε περαιτέρω, μέσω της διάνοιξης δύο δοκιμαστικών τομών, κατά την ερευνητική περίοδο του 2017. Είναι ιδρυμένος σε βραχώδες, μακρόστενο ύψωμα, με κατεύθυνση από βορειοανατολικά προς νοτιοδυτικά, με τον κύριο οικισμό να καταλαμβάνει την νότια κλιτύ του. Στις δοκιμαστικές τομές εντοπίσθηκε τμήμα τοίχου που εφάπτεται καθέτως σε ισχυρό ανάλημμα, καθώς και πιθανό δάπεδο-όριο καλύβας. Στα εντοπισθέντα ευρήματα περιλαμβάνεται λεπτή και χονδροειδής κεραμεική του τέλους της Νεώτερης και της Τελικής Νεολιθικής περιόδου, λίθινα εργαλεία και άλλα αντικείμενα, οστρέινα αντικείμενα και πολλά όστρεα. Άλλες Νεολιθικές εγκαταστάσεις έχουν αναγνωρισθεί στο Μοναστήρι του Αγ. Νικολάου στα Λεμόνια, σε μικρό οροπέδιο στην περιοχή ανατολικά του Ιππικού Ομίλου (στα ανατολικά / νοτιοανατολικά της κοιλάδας των Κανακίων), στο Πυργιακόνι στα νοτιοανατολικά της ακρόπολης (στην θέση Στάνες) και στην ακρόπολη των Κανακίων.

Τα ευρήματα της Πρώιμης και της Μέσης Εποχής του Χαλκού δεν εμφανίζουν την διασπορά εκείνων της προηγούμενης Νεολιθικής περιόδου στην κοιλάδα των Κανακίων.

Με εξαίρεση την ακρόπολη των Κανακίων, λίγα όστρακα της Πρωτοελλαδικής περιόδου έχουν σημειωθεί στο Μοναστήρι του Αγ. Νικολάου στα Λεμόνια. Για την

κοιλάδα των Κανακίων προβάλλει έντονα η εικόνα της πύκνωσης του πληθυσμού επί της ακρόπολης στους αιώνες που ακολούθησαν το τέλος της Νεολιθικής εποχής.

Στην Μυκηναϊκή περίοδο, δεσπόζει το οικιστικό κέντρο των Κανακίων, το οποίο εξελίσσεται σε ηγεμονική έδρα της νήσου (της δυναστείας των Αιακιδών σύμφωνα με την αρχαία παράδοση) κατά τον 13ο και αρχόμενο 12ο αι π.Χ. Η εκμετάλλευση της κοιλάδας των Κανακίων από τους κατοίκους της ακρόπολης είχε ως αποτέλεσμα την έντονη Υστερομυκηναϊκή παρουσία σε διάφορα σημεία:

α) Στην θέση-πλάτωμα Πυργιακόνι, πέρα από ένα οχύρωμα επί υψώματος για τον έλεγχο του Όρμου Πυργιακόνι, αναπτύχθηκε το νεκροταφείο της ακρόπολης, μαζί με ένα ιδιαίτερο λατρευτικό σύστημα, αποτελούμενο από τύμβο-κενοτάφιο, χαμηλή εξέδρα και μεγάλο κτήριο με υπόστυλη κεντρική αίθουσα, προορισμένο για λατρευτικές συναθροίσεις προς διαιώνιση της μνήμης εξέχοντος μέλους της ηγεμονικής ιεραρχίας.

β) Κάτω από την Νεολιθική ακρόπολη του Στεφηλούκου, έχουν τεκμηριωθεί δύο παράλληλοι παχείς και στιβαροί τοίχοι, σε μεγάλο μήκος, στον άξονα Α.-Δ., οι οποίοι φαίνεται ότι συνιστούν μέρος τεχνικού έργου, πιθανότατα αντιπλημμυρικού. 

Μολονότι, η πρόσφατη διάνοιξη μίας δοκιμαστικής τομής στο βόρειο μέτωπο του βορείου εκ των δύο τοίχων δεν απέδωσε ποσότητα κεραμεικής (με την τελευταία να απουσιάζει πλήρως από το επίπεδο της θεμελίωσης του τοίχου), η απόδοση του έργου στην Μυκηναϊκή εποχή προβάλλει ως η πιθανότερη εκδοχή. Σε μία τέτοια περίπτωση, ο στόχος του έργου θα ήταν η διευθέτηση των υδάτων του χειμάρρου που πηγάζει στην περιοχή του Μοναστηριού του Αγ. Νικολάου στα Λεμόνια, ώστε να μην επηρεάζεται τμήμα της κοιλάδας από πλημμύρες.

γ) Στο πλαίσιο της εκμετάλλευσης της κοιλάδος, Μυκηναϊκή κεραμεική απαντά, σποραδικά ή πιο πυκνά, στην θέση Μελίσσια, κοντά στο σπήλαιο των Κανακίων, και σε ύψωμα στο βόρειο άκρο του παραθεριστικού οικισμού των Κανακίων.

Οι ιστορικοί χρόνοι αντιπροσωπεύονται στην κοιλάδα των Κανακίων από το Κλασικό-πρώιμο Ελληνιστικό τέμενος στο Πυργιακόνι, από το Ελληνιστικό κεραμοποιείο κάτω από την βορειοδυτική κλιτύ της ακρόπολης, από σποραδικά όστρακα των Κλασικών-Ελληνιστικών χρόνων στην θέση Μελίσσια, στην περιοχή του σπηλαίου των Κανακίων και στην βόρεια πλευρά του Όρμου των Κανακίων, από τις ποιμενικές/κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις (στάνες) της Υστεροελληνιστικής-πρώιμης Ρωμαϊκής περιόδου αμέσως νοτίως του Κλασικού τεμένους στο Πυργιακόνι (περιοχή «καταπατητών» των γαιών του τεμένους) και από κεραμεική της ιδίας περιόδου στο τμήμα της κοιλάδος βορείως της ακρόπολης.

[σ.σ. να σημειώσω πως σε ανάρτηση τής 6ης Νοέμβρη 2016  στο παρόν είχανε παρουσιαστεί εικόνες από τα «Παλάτια τού Αίαντα»]