O Joseph Ignace Guillotin ήταν γάλλος γιατρός και πολιτικός, ο οποίος γεννήθηκε στις 28 Μαΐου 1738 και πέθανε στις 26 Μαρτίου 1814. Αρχικά ενδιαφέρθηκε για τις τέχνες και μάλιστα έγινε καθηγητής λογοτεχνίας στο Κολέγιο Irisnah στο Μπορντώ. Αργότερα άλλαξε γνώμη και σπούδασε ιατρική στην πόλη Reims, όπου αποφοίτησε το 1768, ενώ δύο χρόνια αργότερα αποφοίτησε και από το Πανεπιστήμιο του Παρισιού. Το 1784 διορίστηκε σε μια κυβερνητική επιτροπή για να εξετάσει τις εκθέσεις περί της θεωρίας του ‘‘ζωικού μαγνητισμού’’ που είχε παρουσιασθεί από τον Franz Anton Mesmer (1734-1815) και θεωρείτο από πολλούς αδίκημα για τη δημόσια ηθική. Στις 2 Μαΐου του 1789, έγινε ένας από τους δέκα βουλευτές του Παρισιού στην Assemblée Constituante και μάλιστα χρημάτισε και γραμματέας του συγκροτήματος από τον Ιούνιο του 1789 έως τον Οκτώβριο του 1791.
O Guillotin, βεβαίως, ανήκε σε ένα μικρό μεταρρυθμιστικό κίνημα που προσπαθούσε να καταργήσει τη θανατική ποινή. Στις 10 Οκτωβρίου του 1789, τη δεύτερη ημέρα της συζήτησης για τον ποινικό κώδικα της Γαλλίας, ο Guillotin πρότεινε έξι άρθρα στη νέα Νομοθετική Συνέλευση. Σε ένα από αυτά ισχυριζόταν ότι ‘‘ο εγκληματίας πρέπει να αποκεφαλίζεται και αυτό πρέπει να γίνεται αποκλειστικά και μόνο με τη βοήθεια ενός απλού μηχανισμού’’. Η μηχανή αυτή ονομάστηκε αργότερα ‘‘μηχανή που αποκεφαλίζει ανώδυνα’’. Αυτή η μέθοδος εκτέλεσης, όλοι ήθελαν, να αντικαταστήσει τις απάνθρωπες μεθόδους αφαίρεσης της ζωής, όπως την καύση, τον ακρωτηριασμό, τον πνιγμό και τον απαγχονισμό, έτσι ώστε ο εύκολος θάνατος να μην αποτελεί προνόμιο μόνο των ευγενών. Ο Guillotin ήθελε επίσης το μηχάνημα αυτό κρυμμένο και μακριά από τα πλήθη και την εκτέλεση ως πράξη ιδιωτική και αξιοπρεπή. Εκείνη την εποχή, οι εκτελέσεις στη Γαλλία ήταν δημόσιες εκδηλώσεις που πραγματοποιούνταν σε πλατείες της πόλης. Τους φτωχούς συνήθως τους κρεμούσαν, αλλά μερικές φορές συγκεντρωνόταν το σύνολο της πόλης για να παρακολουθήσει μια περίεργη εκτέλεση κατά την οποία τα άκρα του κρατουμένου ήταν δεμένα σε τέσσερα βόδια και τα ζώα οδηγούνταν βίαια σε τέσσερις διαφορετικές κατευθύνσεις. Οι εγκληματίες των ανώτερων κοινωνικών τάξεων, μπορούσαν να εξαγοράσουν ένα λιγότερο επώδυνο θάνατο, συνήθως με σπαθί ή τσεκούρι. Ωστόσο, οι παραδοσιακές αυτές μέθοδοι θα μπορούσαν να αποδειχθούν αρκούντως δύσκολες, ειδικά αν ο δήμιος δεν πετύχαινε το στόχο του με την πρώτη φορά ή ο προς εκτέλεση κρατούμενος εγκληματίας αντιστεκόταν σθεναρά στο δήμιο. Ο Guillotin ήταν υπέρμαχος μιας ανώδυνης και ιδιωτικής εκτέλεσης της θανατικής ποινής για όλες ανεξαρτήτως τις κοινωνικές τάξεις, ως ενδιάμεσο όμως βήμα προς την πλήρη κατάργηση της θανατικής ποινής στη χώρα του. Οι συνάδελφοί του, ωστόσο, γέλασαν όταν ισχυρίστηκε ότι η μηχανή την οποία είχε σχεδιάσει, θα μπορούσε να προκαλέσει άμεσο και ανώδυνο διαχωρισμό της κεφαλής από τον κορμό του κατάδικου. Το 1791 σημειωτέον ψηφίστηκε ένας νόμος που ο καθένας που καταδικαζόταν σε θάνατο στη Γαλλία, έπρεπε να αποκεφαλίζεται.
Η εκτέλεση της Μαρίας Αντουανέτας το 1793 στην Place de la Revolution.
Η εξέλιξη της συσκευής
Οι εμπειρογνώμονες έτσι άρχισαν αμέσως τη δουλειά, δηλαδή το σχεδιασμό, την κατασκευή και την ανακατασκευή της μηχανής. Σε γενικές γραμμές, ο χειρουργός Antoine Louis ο οποίος ήταν ο γραμματέας της χειρουργικής ακαδημίας, πιστώνεται με τον πρωτότυπο σχεδιασμό της γκιλοτίνας, μαζί με τη γερμανική εταιρεία κατασκευής τσέμπαλου Tobias Schmidt και του βασικού δήμιου της Γαλλίας, Charles-Henri Sanson (1739-1806). Ο Schmidt ήταν αυτός που σχεδίασε τη μηχανή τοποθετώντας τη λεπίδα σε μια πλάγια γωνία 45 μοιρών και αλλάζοντας το στρογγυλό της σχήμα. Το αρχικό σχέδιο ήταν δύο όρθιες ξύλινες σανίδες δεκατεσσάρων ποδών, οι οποίες ενώνονταν με μια εγκάρσια μπάρα στο πάνω μέρος. Τα εσωτερικά άκρα των σανίδων είχαν αυλάκια και λιπαίνονταν σε τακτικά χρονικά διαστήματα για να καθοδηγούν την πτώση της λεπίδας, η οποία λειτουργούσε μέσω ενός συστήματος τροχαλίας.
Η Μαρία Αντουανέτα καθ’ οδόν προς την γκιλοτίνα.
Όλα τα παραπάνω βρισκόντουσαν πάνω σε μια εξέδρα στην οποία ανέβαινε κάποιος με είκοσι τέσσερα σκαλοπάτια. Αν και παρόμοιες συσκευές υπήρχαν για εκατοντάδες χρόνια, καμία δεν σχεδιάστηκε με την προσοχή και τη φροντίδα της γαλλικής γκιλοτίνας. Επιπρόσθετες βελτιώσεις στο μηχάνημα της καρμανιόλας έγιναν το 1890 από τον Leon Berger, ένα βοηθό του δήμιου και ξυλουργό, ο οποίος πρόσθεσε ένα σύστημα ελατηρίου στο κάτω μέρος, μια κλειδαριά της συσκευής στο τύμπανο και ένα νέο μηχανισμό απελευθέρωσης της κοφτερής λεπίδας. Όλες οι γκιλοτίνες που κατασκευάστηκαν μετά το 1890 γινόντουσαν σύμφωνα με την κατασκευή του Berger.
Η δημόσια εκτέλεση του Λουδοβίκου XVI στο Παρίσι, 1793.
Πίνακας αγνώστου ζωγράφου. Εθνική Πινακοθήκη Γαλλίας.
Μετά από μια σειρά πειραμάτων πάνω σε πτώματα που λαμβάνονταν από ένα δημόσιο νοσοκομείο, το πρώτο από αυτά τα μηχανήματα στήθηκε στην πλατεία Place de Grève στο Παρίσι στις 4 Απριλίου του 1792. Στις 25 Απριλίου του 1792, ο επίσημος δήμιος της Γαλλικής Επανάστασης, Charles-Louis Sanson, είπε: ‘‘Σήμερα η μηχανή που εφευρέθηκε για τους σκοπούς του αποκεφαλισμού των καταδικασμένων εγκληματιών σε θάνατο, θα τεθεί σε λειτουργία για πρώτη φορά. Σε σχέση με τις έως τώρα μεθόδους εκτέλεσης, αυτή η μηχανή έχει πολλά πλεονεκτήματα και ταυτόχρονα είναι λιγότερο απεχθής. Πλέον δεν θα μολύνονται με αίμα τα χέρια κανενός ανθρώπου και η χειρότερη δοκιμασία για τον καταδικασμένο άνθρωπο θα είναι ο φόβος του θανάτου…’’.
Ο πρώτος που εκτελέστηκε ήταν ένας ληστής, ο Jacques Nicolas Pelletier. Ένας εύκολος όπως αποδείχτηκε θάνατος, που δεν ήταν πια προνόμιο των ευγενών! Οι παραβάτες της πολιτικής σκηνής εκτελούνταν στην Place de Carrousel. Στις 21 Ιανουαρίου 1793 υψώθηκε για πρώτη φορά στην Place de la Révolution για την εκτέλεση του βασιλιά Louis XVI, του πιο διάσημου θύματος. Πριν από την επανάσταση αυτή η πλατεία ονομαζόταν πλατεία Louis XV και το 1795 πήρε το σημερινό της όνομα, Place de la Concorde. Η βασίλισσα Μαρία Αντουανέτα ακολούθησε το σύζυγό της στην γκιλοτίνα στις 16 Οκτωβρίου 1793. Η εφεύρεση αυτή έγινε το σήμα κατατεθέν της καλούμενης περιόδου ‘‘Βασιλείας του Τρόμου’’, μεταξύ 1793 και 1794, όταν εργαζόταν με τις ‘‘μηχανές στο έπακρον’’. Η Place de la Revolution είδε επίσης την εκτέλεση της Charlotte Corday, η οποία καταδικάστηκε μετά από σύντομη δίκη για το μαχαίρωμα μέχρι θανάτου του Jean-Paul Marat (1743), ενός από τους ηγέτες της επανάστασης, στις 13 Ιουλίου, 1793. Εκτελέστηκε το απόγευμα της 17ης Ιουλίου 1793 και κατά την άφιξή της εκεί ζήτησε από το δήμιο Sanson, να της επιτρέψει να δει τη λαιμητόμο, δεδομένου ότι δεν είχε ξαναδεί και ότι θα ήταν ενδιαφέρον για κάποιον στη θέση της! Ήταν μόλις 34 ετών, ελκυστική και γενναία, η οποία θεωρήθηκε από πολλούς ως μάρτυρας. Το πιο λαμπρό ίσως το κεφάλι που έπεσε στο καλάθι της γκιλοτίνας, ήταν ότι ο χημικός Antoine Laurent Lavoisier, 1743-1794)! Ένας διακεκριμένος μαθηματικός, ο Joseph-Louis Lagrange, παρατήρησε γι αυτό το γεγονός, ότι ‘‘χρειάστηκε μόνο μια στιγμή για να κοπεί αυτό το κεφάλι, για το οποίο ούτε εκατό χρόνια δεν επαρκούν για να παραχθεί άλλο παρόμοιο’’. Η λαιμητόμος αργότερα μετακόμισε προσωρινά στην Πλατεία του Αγίου Αντωνίου (Place St. Antoine) και από εκεί στο Barrière Ranverse, αλλά επέστρεψε στην Place de la Révolution για την εκτέλεση του διάσημου επαναστάτη, Maximilien Marie Isidore de Robespierre (γεν. 1758) και 21 οπαδών του στις 28 Ιουλίου του 1794. Ο Georges-Jacques Danton που γεννήθηκε το 1759, είχε ήδη εκτελεστεί στις 5 Απριλίου. Η εκτέλεση του Ροβεσπιέρου σηματοδότησε και το τέλος της περιόδου που είναι γνωστή ως ‘‘ Βασιλεία του Τρόμου’’.
Δεδομένου ότι η γαλλική αριστοκρατία σε μεγάλο βαθμό εξοντώθηκε κατά τη διάρκεια των ετών της τρομοκρατίας, η επιστήμη ανακάλυψε ένα νέο και εκπληκτικό γεγονός, που αργότερα επιβεβαιώθηκε από τη σύγχρονη νευροφυσιολογία, ότι δηλαδή το κεφάλι που αποκόπτεται από την τραχεία με τσεκούρι ή γκιλοτίνα, γνωρίζει ότι αποκεφαλίστηκε ενώ κυλά κατά μήκος του εδάφους ή μέσα στο καλάθι! Η γκιλοτίνα χρησιμοποιήθηκε επίσης σε πολλές άλλες γαλλικές πόλεις με μεγάλη συχνότητα εκείνη την εποχή και πολλές χιλιάδες άνθρωποι έγιναν θύματά της. Μέχρι το 1799 η γκιλοτίνα είχε αποκεφαλίσει πάνω από 15.000 κεφάλια. Συνολικά, περίπου 40.000 άνθρωποι σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια της περιόδου της Τρομοκρατίας. Σε αντίθεση με την κοινή πεποίθηση, περίπου 80-85 τοις εκατό από αυτούς, ήταν κοινοί καθημερινοί άνθρωποι.
Μετά την εκτέλεση του βασιλιά Louis XVI και της Marie Antoinette, το μηχάνημα έγινε γνωστό ως "la Louisette" ή "le Louison". Ωστόσο, είναι δύσκολο να αποφανθεί κάποιος εάν αυτό αναφέρεται στον Antoine Louis ή στο βασιλιά. Ο όρος γκιλοτίνα χρησιμοποιήθηκε πάντως για πρώτη φορά κάποια στιγμή μετά το 1800 και είναι σχεδόν αδύνατο να πει κανείς ποιος πραγματικά εφηύρε την γκιλοτίνα. Ένας όρος αργκό για την γκιλοτίνα, παρέμεινε ο ‘‘La Veuve’’, δηλαδή η χήρα.
Η γνωστή φυλακή στο Ανόι επί γαλλικής αποικιοκρατίας. Σήμερα βεβαίως λειτουργεί ως Μουσείο.
Αν και συνδέεται ανεξίτηλα με την Γαλλική Επανάσταση καθώς και με τη θανατική ποινή στη Γαλλία, η γκιλοτίνα δεν ήταν ουσιαστικά μια νέα εφεύρεση. Μικρές τέτοιες πρωτόγονες κατασκευές χρησιμοποιήθηκαν για την εκτέλεση αριστοκρατών εγκληματιών στη Γερμανία, Ιταλία, Σκωτία και την Περσία, ενώ η χρήση τους ήταν γνωστή ήδη από τον δέκατο τέταρτο αιώνα, κυρίως στη Σκωτία. Μια παρόμοια συσκευή γνωστή ως Halifax Gibbet ήταν σε χρήση στην πόλη Yorkshire από το 1286 μέχρι το 1650. Αναφέρθηκε από έναν Σκωτσέζο, τον James Douglas Earl, ο οποίος είχε σχεδιάσει κάποια ανάλογη κατασκευή στο Εδιμβούργο το 1556 η οποία έγινε γνωστή ως Maiden και ήταν σε χρήση μέχρι το 1710.
Σχηματική αναπαράσταση της συσκευής Halifax Gibbet
Και στην Ιρλανδία, πάντως, κάποιου είδους γκιλοτίνα υπήρχε και χρησιμοποιείτο ήδη από το 1307. Υπάρχει ακόμα μια αξιόπιστη καταγραφή εκτέλεσης με παρόμοια μηχανή στο Μιλάνο το 1702, ενώ υπάρχουν και πίνακες με λαιμητόμο, όπως το μηχάνημα που χρησιμοποιήθηκε στη Νυρεμβέργη στα μέσα της δεκαετίας του 1500. Από το 1871 το γερμανικό δίκαιο ανέφερε ότι όλοι οι καταδικασμένοι εγκληματίες πρέπει να αποκεφαλίζονται και επέτρεπε αμφότερα τα μέσα, το τσεκούρι και την γκιλοτίνα. Η γκιλοτίνα χρησιμοποιήθηκε επίσης στην Ελλάδα, την Ελβετία και τη Σουηδία. Η Σουηδία χρησιμοποίησε την γκιλοτίνα μία φορά, το 1910, όταν ο Alfred Ander εκτελέστηκε για ένοπλη ληστεία. Ήταν η τελευταία εκτέλεση της Σουηδίας.
Η περιβόητη γκιλοτίνα, γαλλικής φυσικά έμπνευσης, στη φυλακή Hoa Lo (την αποκαλούμενη Hanoi Hilton) στο Ανόι του Βορείου Βιετνάμ.
Κατά τη διάρκεια της ναζιστικής περιόδου (1933-1945), είκοσι γκιλοτίνες χρησιμοποιήθηκαν στη Γερμανία και την Αυστρία (από το 1938). Ο Χίτλερ τη θεωρούσε γενικώς ως υποτιμητική μορφή τιμωρίας και τη χρησιμοποιούσε για πολιτικές εκτελέσεις. Περί τους είκοσι χιλιάδες είχαν ραντεβού με την Κυρία Λαιμητόμο (Madame la Guillotine) το 1942 και το 1943. Έχει υπολογιστεί πάντως ότι καρατομήθηκαν από τους Ναζί, περισσότεροι από όσους έχασαν τη ζωή τους από την γκιλοτίνα στη Γαλλία κατά τη διάρκεια της γαλλικής επανάστασης. Μετά τον πόλεμο, η γκιλοτίνα χρησιμοποιήθηκε για τελευταία φορά στη Δυτική Γερμανία στις 11 Μαΐου 1949, όταν αποκεφαλίστηκε εκεί ο δολοφόνος Berthold Wehmeyer. Η Ανατολική Γερμανία εξακολούθησε να χρησιμοποιεί την γκιλοτίνα για μερικά ακόμη χρόνια. Η τελευταία εκτέλεση με γκιλοτίνα πραγματοποιήθηκε στη Μασσαλία της Γαλλίας στις 10 Σεπτεμβρίου 1977, όταν ο Hamida Djandoubi (1947-1977), ένας Τυνήσιος μετανάστης, αποκεφαλίστηκε για βασανιστήρια και δολοφονίες. Εκτελεστής του ήταν ο γνωστός Marcel Chevalier. Ση Γαλλία η θανατική ποινή είναι πλέον εκτός νόμου από το 1981.
Επίλογος: Joseph-Ignace Guillotin ή Antoine Louis;
Ο Guillotine ήταν επίσης ένας από τους πρώτους γάλλους γιατρούς που στήριξαν τις ανακαλύψεις του Edward Jenner (1749-1823) αυτού του μεγάλου Άγγλου γιατρού, του επινοητή του εμβολιασμού και ‘‘πατέρα της Ανοσολογίας’’. Το 1805, πρέπει να σημειώσουμε, ότι ο Edward Jenner ήταν ο πρόεδρος της επιτροπής για τους εμβολιασμούς στο Παρίσι. Ο Guillotine φυλακίστηκε επειδή υπήρχε κάποια καταγγελία εις βάρος του, αλλά απελευθερώθηκε μετά την πτώση του Ροβεσπιέρου. Η σύνδεση του ονόματός του με τη μηχανή του θανάτου έφεραν σε δύσκολη θέση την οικογένεια του Guillotine, τα μέλη της οποίας ζήτησαν από την κυβέρνηση μετονομασία. Όταν η κυβέρνηση αρνήθηκε να το πράξει, άλλαξαν μόνοι το όνομα της οικογένειάς τους. Ο Guillotine δεν δημοσίευσε ιατρικές εργασίες.
Ο Antoine Louis, Γάλλος χειρουργός και φυσιολόγος, γεννήθηκε το 1723 και πέθανε το 1792. Γιός στρατιωτικού χειρουργού, ο Antoine Louis βίωσε την πρώτη ιατρική εμπειρία υπό την καθοδήγηση του πατέρα του, ο οποίος ήταν γιατρός με σημαντική και εξέχουσα θέση στο τοπικό στρατιωτικό νοσοκομείο. Το 1743 του δόθηκε μια θέση χειρουργού, αλλά αυτός προτίμησε το Παρίσι, όπου διακρίθηκε και μάλιστα το 1746 έγινε μέλος της Ακαδημίας Χειρουργικής. Βρέθηκε στην πρώτη γραμμή του αγώνα για την απελευθέρωση των χειρουργών από τον εγκλωβισμό των αυταρχικών γιατρών. Ήταν κορυφαίος υποστηρικτής των χειρουργών των Παρισίων και δημοσίευσε μερικές από τις πιο καταστροφικές πολεμικές αιχμές εναντίον της ιατρικής σχολής της πόλης. Το 1749 ολοκλήρωσε τη θητεία του στο Salpêtrière, ένα τμήμα του Hôpital Général, γεγονός το οποίο σήμαινε την αυτόματη αποδοχή στο Κολέγιο Χειρουργών. Αντί αυτού ζήτησε να γίνει ο πρώτος χειρουργός που θα υποβάλλει στα Λατινικά τη διδακτορική του διατριβή με θέμα την πιθανή κληρονομική μετάδοση της ελονοσίας. Αυτή η συμβολική πράξη του Antoine Louis ήταν μια στιγμή θριάμβου για τους χειρουργούς, επειδή αποδείκνυε ότι οι χειρουργοί ήταν τόσο γενναιόδωρα μορφωμένοι, ειδικά στη Λατινική γλώσσα, τουλάχιστον όσο οι συνομήλικοί ιατροί τους. Το 1750 διορίστηκε καθηγητής της φυσιολογίας, κρατώντας τη θέση αυτή για σαράντα χρόνια. Από το 1757 εργάστηκε για ένα μικρό χρονικό διάστημα ως χειρουργός στο Hôpital de la Charité, αλλά εγκατέλειψε τη θέση του λόγω κάποιων προβλημάτων με τους υπεύθυνους του νοσοκομείου. Το 1760 συμμετείχε σε δύο στρατιωτικές εκστρατείες, ως σύμβουλος χειρουργός στο στρατό του άνω Ρήνου. Το 1764, μετά από την αποχώρηση του γραμματέα της Βασιλικής Χειρουργικής Ακαδημίας, διορίστηκε γραμματέας της, θέση από την οποία συνέβαλε τα μέγιστα στην επιτυχία της Εταιρείας. Το 1775 διορίστηκε επίσης χειρουργός στο Charité. Πέρα από όλα αυτά, βρήκε και το χρόνο να ασχοληθεί με την εφεύρεση νέων και τη βελτίωση κάποιων άλλων χειρουργικών εργαλείων. Λίγο πριν το θάνατό του, σε συνεργασία με τον Joseph Ignace Guillotin (1738-1814), άρχισε την κατασκευή της γκιλοτίνας που σήμερα φέρει το όνομα του συν-εφευρέτη του. Παρά το γεγονός ότι ο ίδιος έχει συγγράψει πολλά βιβλία, συμπεριλαμβανομένων πολλών χειρουργικών πραγματειών, έμεινε ως ιστορικός, συντάκτης και κριτικός. Ήταν επίσης πρωτοπόρος της γαλλικής ιατρικής νομολογίας και το 1749 παρουσίασε μια κλασική ανάλυση των διαφοροδιαγνωστικών σημείων δολοφονίας και αυτοκτονίας σε περιπτώσεις που βρεθεί κάποιος κρεμασμένος. Εκτός από τα έργα του, δημοσίευσε επίσης τους χειρουργικούς αφορισμούς του Hermann Boerhaave (1668-1738). Ήταν επίσης ο βιογράφος πολλών διάσημων χειρουργών οι οποίοι πέθαναν κατά τη διάρκεια της ζωής του. Μετά το θάνατό του, άφησε πίσω και δύο δικά του πακέτα με χειρόγραφα.
Τελικά όμως, ήταν ο Joseph-Ignace Guillotin, ο γιατρός που συνέδεσε, εις το διηνεκές, το όνομά του με τη γκιλοτίνα και τους αποκεφαλισμούς. Ο Guillotin πέθανε στο Παρίσι, στο κρεβάτι του, το 1814 σε ηλικία εβδομήντα έξι ετών από φυσικά αίτια και τώρα βρίσκεται θαμμένος στο κοιμητήριο Père-Lachaise στο Παρίσι.
Βιβλιογραφία
-Franklin B., Majault, Le Roy, Sallin, Bailly JS, de Bory, et al: Report of the commissioners charged by the king with the examination of animal magnetism. 1784. Int. J. Exp. Hypn. 2002; 50(4): 332-63.
-Garland J.: Doctors afield. Joseph Ignace Guillotin. N. Engl. J. Med. 1953; 248 (23):983-4.
-Kyte Holly: ‘‘Pure by Andrew Miller: review’’. Telegraph. June 16, 2011.
-Noterman J.: The three lives of Doctor Joseph-Ignace Guillotin (1738-1814). Rev Med Brux. 2011; 32(3):185-9.
-Randone M.: Two famous physicians of the French revolution: Jean Paul Marat and Joseph Ignace Guillotin. Minerva Med. 1966; 57(76): varia: 1204+.
-Shampo MA, Kyle RA.: Dr. Joseph Ignace Guillotin. JAMA. 1980; 243(4):351.
-Yearsley M.: Joseph Ignace Guillotin. Proc. R. Soc. Med. 1915; 8 (Sect Hist Med):1-6.
-(No authors listed): The history of the guillotine (Joseph Ignace Guillotin). Orv. Hetil. 1964; 105:467-9.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου