Ο Πίνακας είναι ανώνυμου ζωγράφου από τα Κρατικά Αρχεία της Μπολώνιας που δείχνει ένα δρόμο της πόλης κατά τη διάρκεια επιδημίας του 1630 που σκότωσε το ένα τέταρτο του πληθυσμού της πόλης. Σε κάθε πλευρά του δρόμου βρίσκονται διαμερίσματα γεμάτα πολίτες σε καραντίνα. Παρατηρούμε εργαζόμενους στη Δημόσια Υγεία που πηγαίνουν για να κάνουν το… καθήκον τους στο δρόμο. Πέρα από τις διάφορες εικασίες, είναι εύκολο να μαντέψει κανείς τι ακριβώς!
Βουβωνική πανώλης. Σύντομη περιπλάνηση στην ιστορία
Η βουβωνική πανώλης, γνωστή και ως Μαύρος Θάνατος, είχε τέτοια επίδραση στην ανθρωπότητα στα τέλη του Μεσαίωνα, που η λέξη ‘πανώλης’ έγινε συνώνυμη με όλες τις μεγάλες και άκρως απειλητικές επιδημίες. Με τον όρο αυτό, αναφερόμαστε στη "λεμφαδενίτιδα", μια διόγκωση λεμφαδένων πιο αισθητή στις βουβωνικές περιοχές. Ο υπεύθυνος οργανισμός είναι η Yersinia pestis, που στο παρελθόν ονομάστηκε κάποια στιγμή Pasteurella pestis, προς τιμήν βεβαίως του Louis Pasteur. Ο κλασσικός φορέας της νόσου είναι ο μαύρος αρουραίος. Μερικές φορές ονομαζόταν και ‘‘παλιός αγγλικός αρουραίος’’, αν και άλλα τρωκτικά όπως σκίουροι και μερικά σκυλιά μπορούν να φιλοξενούν τον μικρο-οργανισμό. Συνήθως η νόσος προσβάλλει τον άνθρωπο, αφού ο ψύλλος τσιμπήσει πρώτα ένα μολυσμένο αρουραίο και στη συνέχεια αυτόν.
Μπορεί επίσης να μολυνθεί από την άμεση επαφή με το τρωκτικό. Ως εκ τούτου, οι άνθρωποι βρίσκονται σε μεγαλύτερο κίνδυνο να ασθενήσουν από πανούκλα όταν ζουν σε στενή επαφή με τους αρουραίους και άλλα τρωκτικά, όπως στις πολυσύχναστες φτωχογειτονιές των πόλεων. Εκτός από τη βουβωνική μορφή, υπάρχει η πνευμονική πανώλης, μια μορφή λοίμωξης των πνευμόνων η οποία, σε αντίθεση με τη βουβωνική και σηψαιμική μορφή, μπορεί να μεταδοθεί από άτομο σε άτομο με σταγονίδια, ένας πολύ αποτελεσματικότερος τρόπος μετάδοσης από το να τσιμπηθεί κάποιος από μολυσμένους ψύλλους και γι αυτό επομένως και η πιο επικίνδυνη από όλες τις μορφές της πανούκλας, αφού είναι πιο εύκολα μεταδοτική.
Η παλαιότερη αναφορά που αναφέρεται σε πιθανή επιδημία πανούκλας βρίσκεται στην εβραϊκή Βίβλο, στην οποία οι Φιλισταίοι της Ασντόντ (Ashdod, η πέμπτη σήμερα σε μέγεθος πόλη του Ισραήλ και λιμάνι στις ακτές της Μεσογείου) επλήγησαν από τη μάστιγα για το έγκλημα της κλοπής της Κιβωτού της Διαθήκης. Η τελευταία περιγράφεται στην Παλιά Διαθήκη ως ιερό κιβώτιο όπου φυλάσ-σονταν οι πέτρινες πλάκες που είχε παραδώσει στο Μωυσή ο Γιαχβέ, καθώς και κάποια άλλα ιερά αντικείμενα των Ισραηλιτών. Τα γεγονότα αυτά τοποθετούνται χρονικά στο δεύτερο περίπου μισό του 11ου αιώνα π.Χ. Στην περισσότερη αγγλική βιβλιογραφία, οι πληγές που εστάλησαν στους Φιλισταίους ονομάζονταν tumors, δηλαδή όγκοι, ενώ στα εβραϊκά σαν κάποιο πρήξιμο στα απόκρυφα σημεία, που παραπέμπει σαφώς στη διόγκωση των βουβωνικών λεμφαδένων. Οι αναφορές μας πληροφορούν ότι η πόλη των Φιλισταίων και τα γύρω εδάφη, επλήγησαν από μεγάλο αριθμό ποντικών και μια μάστιγα η οποία είχε ως αποτέλεσμα το θάνατο μεγάλου τμήματος του πληθυσμού.
Η ιστορία όμως, των επιδημιών πανώλης, έχει και ελληνικές ρίζες, από τον πέμπτο αιώνα π.Χ., την εποχή δηλαδή του Ιπποκράτη. Κατά το δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού Πολέμου (430 π.Χ.), ο Θουκυδίδης περιέγραφε μια επιδημική ασθένεια που λέγεται ότι ξεκίνησε από την Αιθιοπία, πέρασε από την Αίγυπτο και τη Λιβύη και στη συνέχεια έφτασε στον ελληνικό κόσμο. Με την πανούκλα της Αθήνας, η πόλη έχασε ίσως το ένα τρίτο του πληθυσμού της, συμπεριλαμ-βανομένου του Περικλή. Οι σύγχρονοι ιστορικοί διαφωνούν για το αν η επιδημία της πανούκλας ήταν κρίσιμος παράγοντας για την απώλεια του πολέμου. Αν και αυτή η επιδημία έχει θεωρηθεί ως έξαρση της πανούκλας, πολλοί σύγχρονοι μελετητές πιστεύουν ότι πιθανόν να ήταν τύφος, ευλογιά ή ιλαρά, που ίσως ταιριάζουν καλύτερα με τις σωζόμενες περιγραφές. Μια πρόσφατη μελέτη του DNA που βρέθηκαν στον οδοντικό πολφό θυμάτων της πανούκλας υποδηλώνει ότι ο τυφοειδής πυρετός ήταν πραγματικά ο υπεύθυνος παράγων της καταστροφής. Οι εξάρσεις της πανούκλας βεβαίως εμφανιζόντουσαν από καιρό εις καιρό και στους επόμενους αιώνες. Πολλοί μάλιστα ισχυρίζονται ότι και αυτές με τη σειρά τους συνέβαλαν τα μέγιστα στη διαμόρφωση των απαρχών του Χριστιανισμού.
Κατά τον πρώτο αιώνα μ.Χ., ο Ρούφος ο Εφέσιος, ένας Έλληνας ανατόμος, ανα-φέρεται σε μια επιδημία πανώλης στη Λιβύη, την Αίγυπτο και τη Συρία. Ο ίδιος αναφέρει ότι οι Αλεξανδρινοί γιατροί Διοσκουρίδης και Ποσειδώνιος περιέ-γραψαν τα συμπτώματα που περιελάμβαναν πυρετό, πόνο, ταραχή και παραλή-ρημα. Μεγάλες διογκώσεις, σκληρές και μη πυώδεις, αναπτύσσονταν πίσω από τα γόνατα, γύρω από τους αγκώνες και στις βουβωνικές περιοχές. Ο αριθμός των νεκρών σε εκείνους οι οποίοι είχαν μολυνθεί, ήταν πολύ υψηλός. Ο Ρούφος έγραψε επίσης ότι παρόμοιες διογκώσεις αναφέρθηκαν και από τον Dionysius Curtus, ο οποίος ίσως άσκησε την ιατρική στην Αλεξάνδρεια τον τρίτο αιώνα π.Χ. Εάν αυτό είναι σωστό, τότε πρέπει να υποθέσουμε ότι ο κόσμος της ανατολικής Μεσογείου ήταν εξοικειωμένος με τη βουβωνική πανώλη σε αυτό το χρονικό διάστημα.
Στο δεύτερο αιώνα, η πανούκλα του Αντωνίνου που πήρε το όνομα από το όνομα της οικογένειας του Μάρκου Αυρηλίου του Αντωνίνου, και επίσης γνωστή ως πανούκλα του Γαληνού αφού ο ίδιος είχε από πρώτο χέρι γνώση της νόσου, η οποία ίσως στην πραγματικότητα να ήταν ευλογιά. Ο Γαληνός βρισκόταν στη Ρώμη όταν ενέσκηψε επιδημία το 166 μ.Χ. και ήταν επίσης παρών το χειμώνα του 168-9 μ.Χ. κατά τη διάρκεια μιας επιδημίας μεταξύ των στρατευμάτων που στάθμευαν στην Aquileia. Είχε άμεση επαφή και εμπειρία με την επιδημία, μνημο-νεύοντας τη μεγάλη της διάρκεια, ενώ περιέγραψε τα συμπτώματά της και κάποιους τρόπους αντιμετώπισής της. Δυστυχώς όμως, οι αναφορές αυτές ήταν διάσπαρτες και σύντομες. Το ποσοστό θνητότητας της πανούκλας ήταν 7-10 %, ενώ η επιδημία αυτή προκάλεσε περίπου 3,5 – 5 εκ. θανάτους, κάπου λίγο πάνω από ήμισυ του πληθυσμού της αυτοκρατορίας.
Η επόμενη επιδημία επικών διαστάσεων ήταν η λεγόμενη πανούκλα του Ιουστινιανού η οποία έλαβε χώρα κατά τον έκτο αιώνα μ.Χ. κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ρωμαίου αυτοκράτορα Ιουστινιανού. Η πανούκλα του Ιουστινιανού στην περίοδο 541-542 μ.Χ. είναι η πρώτη καλά καταγεγραμμένη επιδημία της βουβωνικής πανώλης. Η ασθένεια πιστεύεται ότι έχει τις ρίζες της στην Κίνα, έπειτα εξαπλώθηκε στην Αφρική, απ' όπου η πολυπληθής πόλη της Κωνσταντινούπολης εισήγαγε μεγάλες ποσότητες σιτηρών, κυρίως από την Αίγυπτο, για να θρέψει τους πολίτες της. Τα πλοία των σιτηρών ήταν η πηγή της μόλυνσης για την πόλη, η οποία είχε τεράστιες δημόσιες σιταποθήκες, όπου φυσικά αφθονούσαν οι αρουραίοι και οι ψύλλοι. Στο αποκορύφωμά της η νόσος σκότωνε 10.000 ανθρώπους στην Κωνσταντινούπολη κάθε μέρα και τελικά αφάνισε ίσως το 40 % των κατοίκων της πόλης και ίσως το ένα τέταρτο του ανθρώπινου πληθυσμού της Ανατολικής Μεσογείου.
Στα 588 μ.Χ. μια δεύτερη έκρηξη επιδημίας πανώλης εξαπλώθηκε μέσω της Μεσογείου και έφτασε έως τη Γαλλία. Εκτιμάται ότι η μάστιγα του Ιουστινιανού σκότωσε συνολικά 100 εκ. ανθρώπους σε όλο τον κόσμο και μείωσε τον πληθυσμό της Ευρώπης κατά περίπου 50% μεταξύ των ετών 541 και 700 μ.Χ. Ίσως από μια άποψη, αυτό να συνέβαλε και στην επιτυχία των αραβικών κατακτήσεων. Ο Cartwright επίσης αναφέρει ότι αυτή η πανούκλα μπορεί να ήταν η πιο τρομερή απ’ όλες όσες γνώρισε η ανθρωπότητα! Στις μεγάλες εξάρσεις της, κάπου δέκα χιλιάδες άνθρωποι έχαναν τη ζωή τους καθημερινά και πλοία φορτώνονταν με αμέτρητα πτώματα των θυμάτων της πανούκλας, ανοίγονταν στα ανοιχτά όπου και τα πετούσαν στη θάλασσα. Η πανούκλα έλαβε χώρα την ίδια χρονική στιγμή που παρουσιάστηκε η γοτθική απειλή από το βορρά και έτσι μπορεί κανείς να υποθέσει ότι σίγουρα συνέβαλε και στην πτώση της Ρώμης.
Ο αποκαλούμενος Μαύρος Θάνατος του χρονικού διαστήματος 1346-1352, επεκτάθηκε από τα βρεττανικά νησιά στη Ρωσία και σκότωνε αδιακρίτως και αδιαφορώντας για κοινωνική κατάσταση, ηλικία και φύλο. Εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Εκτός όμως από την καταστροφική θνητότητα, η επιδημία εκείνη έφερε στο προσκήνιο και άφησε στα αρχεία της ιστορίας τρία αξιοσημείωτα θέματα!
Το πρώτο είναι το ‘Δεκαήμερο’ του Ιταλού συγγραφέα Giovanni Boccaccio το οποίο γράφτηκε περίπου στα 1350 – 1353. Οι εκατό ιστορίες του, συνδέονται με την επιδημία πανώλης που έπληξε την πόλη της Φλωρεντίας το έτος 1348. Δέκα νέοι άνδρες και γυναίκες εγκαταλείπουν τη Φλωρεντία και αναζητούν καταφύγιο στην ύπαιθρο για δύο εβδομάδες, όπου περνούσαν την ώρα τους λέγοντας ιστορίες, από τις οποίες οι πιο γνωστές είναι … μάλλον ανήθικες.
Η δεύτερη κληρονομιά του Μαύρου Θανάτου είναι η λέξη καραντίνα (quαrαntine). Η λέξη προέρχεται από τη λατινική guadraginta, που σημαίνει σαράντα. Στη Βενετία και στις άλλες ιταλικές πόλεις-λιμάνια κατέφθαναν πλοία και ήταν συνήθης πρακτική τα πληρώματά τους να απομονώνονται για μια περίοδο σαράντα ημερών η οποία εθεωρείτο αρκετή ως περίοδος επώασης για τις μολυσματικές ασθένειες, συμπεριλαμβανομένης της πανούκλας. Εναλλακτικά, οι σαράντα ημέρες μπορεί να υπαινίσσονται ή να σημαίνουν τις τελευταίες σαράντα ημέρες και νύχτες τις οποίες ο Ιησούς πέρασε στην έρημο.
Υπήρχε όμως και μια τρίτη ζοφερή παράμετρος του Μαύρου Θανάτου του 14ου αιώνα. Όπως είναι γνωστό ο αιώνας εκείνος ήταν εποχή έντονης θρησκευτικότητας. Οι υπεύθυνοι που θα έπρεπε να αναζητήσουν τους μικροοργανισμούς ως αιτία της πανούκλας, έδρασαν διαφορετικά και οι άνθρωποι αναζητούσαν εξιλαστήρια θύματα και αμαρτωλούς των οποίων οι παραβάσεις και αμαρτίες ίσως ήταν η αιτία του πόνου όλων. Ένας εύκολος στόχος υπήρξαν οι εβραϊκοί πληθυσμοί, οι οποίοι θεωρήθηκαν ύποπτοι για το σκόρπισμα δηλητηρίων σε σπίτια και πηγάδια. Στο Στρασβούργο μόνο, περίπου 2.000 Εβραίοι απαγχονίστηκαν. Στο Φράιμπουργκ, αρκετοί οδηγήθηκαν στην πυρά. Ακόμα και ο ίδιος ο Ambroise Pare (1517-1564) έφτασε στο σημείο να πιστέψει και να τους ενοχοποιήσει ότι ήταν πράγματι υπεύθυνοι για την εξάπλωση της πανούκλας! O Cartwright κάπου αναφέρει: "Έτσι, ο Μαύρος Θάνατος ενέτεινε τη μεσαιωνική χριστιανική παράδοση του αποδιοπομπαίου τράγου-Εβραίου, προκαλώντας τη μετανάστευση μεγάλου αριθμού προς τα ανατολικά και βόρεια της Ευρώπης, και συνδέεται με τα πογκρόμ της Αυτοκρατορικής Ρωσίας και των θαλάμων των αερίων του Άουσβιτς". Στα 1630, η πανούκλα ξέσπασε στη Βενετία και στη συνέχεια εξαπλώθηκε βόρεια, φτάνοντας στην περιοχή του Τυρόλου και το βαυαρικό χωριό Oberammergau. Μέσα από μια αυστηρή και βίαια επιβεβλημένη καραντίνα, οι περισσότεροι κάτοικοι του μικρού χωριού διέφυγαν λίγο πολύ της επερχόμενης καταστροφής από την πανούκλα. Η θνητότητα μεταξύ των ενηλίκων αυξήθηκε από μια περίπτωση το μήνα που παρατηρήθηκε τον Οκτώβριο του 1632, σε είκοσι το Μάρτιο του 1633, για να υποχωρήσει στα προηγούμενα επίπεδα κατά το μήνα Ιούλιο του ιδίου έτους.
Οι κάτοικοι του μικρού χωριού σε απόγνωση υποσχέθηκαν ότι αν ο Θεός τους γλυτώσει από την πανούκλα, θα παρουσιάσουν ένα θεατρικό έργο που θα απεικονίζει τη ζωή και το θάνατο του Ιησού κάθε δεκαετία για να συμβολίζει με τον τρόπο αυτό την ευγνωμοσύνη τους. Οι χωρικοί πίστεψαν ότι είχαν γλιτώσει, κράτησαν τον όρκο, και το έργο παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 1634. Κατά τη διάρκεια της πιο πρόσφατης περιόδου του 2010, στο Oberammergauer Passionsspiele (Oberammergau Passion Play) πραγματοποιήθηκαν 102 παραστάσεις, από το Σάββατο 15 Μαΐου έως την Κυριακή 3 Οκτωβρίου 2010.
Η τελευταία μεγάλη επιδημία πανώλης ήταν η Μεγάλη Πανούκλα του Λονδίνου (αλλά και της Ευρώπης), που ξεκίνησε στα 1664-1665. Η ασθένεια ξεκίνησε μεταξύ των φτωχών περιοχών, πιθανόν από τη συμβίωση των αρουραίων και των ανθρώπων. Στη συνέχεια εξαπλώθηκε σε όλο το Λονδίνο, όπου το ποσοστό των θανάτων τον Σεπτέμβριο 1665, έφθασε τα 7.000 άτομα την εβδομάδα. Οι επιχειρήσεις έκλεισαν, αφού έμποροι, κληρικοί και γιατροί, εγκατέλειψαν την πόλη. Ακόμα και ο Κάρολος ο ΙΙ και η αυλή του, αναχώρησαν για την Οξφόρδη. Σε μια προσπάθεια για να καταπολεμηθεί η ασθένεια, άναβαν μεγάλες πυρκαγιές συχνά αρωματισμένες με πιπέρι ή λιβάνι. Εκείνοι επίσης που μπορούσαν να αντέξουν οικονομικά να το κάνουν, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών, κάπνιζαν καπνό ως προληπτικό πλέον μέτρο εκδήλωσης της νόσου.
Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι ο βρεττανικός έμμετρος λόγος των παιδιών "Ring Around the Rosie" περιγράφει την πανούκλα και συγκεκριμένα τη μεγάλη πανούκλα του Λονδίνου του 1665, παρόλο ότι η καταγωγή του αμφισβητείται. Για εκείνους που πιστεύουν ότι υπάρχει κάποια σύνδεση με την πανούκλα, "Rosie" είναι το κόκκινο δερματικό εξάνθημα της πανούκλας και "pocket full of posies" δηλαδή "τσέπη γεμάτη μπουκέτα λουλουδιών" είναι αρωματικά υλικά για την καταπολέμηση της νόσου. Κι ακόμα "ashes" (στάχτες) μπορεί να παραπέμψει στην πρακτική της καύσης των σωμάτων των νεκρών, ενώ το "all fall down" πιθανώς να υποδηλώνει το θάνατο.
Το Σεπτέμβριο του 1666, μεγάλο μέρος του Λονδίνου καταστράφηκε από τη Μεγάλη Πυρκαγιά του Λονδίνου, ένα γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα σίγουρα το θάνατο πολλών αρουραίων μολυσμένων από ψύλλους, γεγονός το οποίο οδήγησε τελικώς σε μείωση των κρουσμάτων πανούκλας. Καθώς η πόλη ξαναχτίστηκε, οι αχυρένιες σκεπές είχαν απαγορευθεί επειδή είχε αποδειχθεί ότι ευνοούσαν την παραμονή και πολλαπλασιασμό των αρουραίων.
Το 1630 ο Γάλλος ζωγράφος Nicolas Poussin ζούσε στο Monte Pincio της Ρώμης, όταν άρχισε να εργάζεται σε καμβά το έργο της πανούκλας στο Ashdod. Ζωγράφισε κάθε πρόσωπο από μοντέλα που είχε δημιουργήσει σε κερί για να δει πού έπεφτε το φυσικό φως και οι σκιές, και από υδατογραφίες γυμνών σωμάτων. Για τις απαιτήσεις των ανατομικών λεπτομερειών, σπούδασε ελληνική και ρω-μαϊκή γλυπτική. Στον πίνακα παρατηρούμε τολμηρά ποντίκια μέσα στο ναό και στους δρόμους. Άνθρωποι πεθαίνουν με τον πιο φρικτό αν όχι θεατρικό τρόπο.
Η ζωγραφική βεβαίως του Poussin, δεν υπαινίσσεται κάτι για τη σχέση της βουβωνικής πανώλης και των τρωκτικών, η οποία άλλωστε ανακαλύφτηκε μόλις το 1894, αλλά παραπέμπει στην τιμωρία των Φιλισταίων από το Θεό. Το συγκεκριμένο έργο, όπως και τόσες άλλες αγιογραφίες της εποχής, ήταν μια συντριπτική υπενθύμιση στους άπιστους για την απεραντοσύνη της αγανάκτησης του Θεού. Το 1624, στην ηλικία των τριάντα ετών, δημιούργησε, ίσως τελειοποίησε μάλλον, τον πίνακα στη Ρώμη, αδέκαρος, αλλά συνεπαρμένος από την εποχή του. Μέσα σε λίγα χρόνια, κέρδισε τη συμπάθεια και κάποιες παραγγελίες από τον Cardinal Barberini, τον ανιψιό του Πάπα, που τον καθιέρωσαν γρήγορα ως ένα από τους κορυφαίους ζωγράφους της Αιώνιας Πόλης.
Η ιστορία της πανούκλας έχει βεβαίως μια ενδιαφέρουσα επίπτωση και για τον καιρό μας. Τον 21ο αιώνα, οι περισσότεροι άνθρωποι δεν πρόκειται να υποστούν τσιμπήματα ψύλλων. Ωστόσο όμως, η Υ. pestis είναι ενδημική στους σκίουρους και κάποια άλλα τρωκτικά στις νοτιοδυτικές ΗΠΑ και μερικές σποραδικές περιπτώσεις επισυμβαίνουν μεταξύ των κατασκηνωτών σε εκείνη την περιοχή. Θεωρητικά, το μεγαλύτερο κίνδυνο για πανούκλα σήμερα δεν αποτελούν τα τσιμπήματα ψύλλων, αλλά η μετάδοση της πνευμονικής πανώλης μέσω των σταγονιδίων. Η εκδήλωση αυτού του είδους μετάδοσης, πρόσωπο με πρόσωπο δηλαδή, είναι ακριβώς αυτό που φοβούνται σήμερα με τη γρίππη των πτηνών και με τον αιμορραγικό πυρετό που προκαλείται από τους ιούς Έμπολα (Ebola) και Μάρμπουργκ (Marburg).
Η προσοχή στη λεπτομέρεια των πινάκων ζωγραφικής είναι χαρακτηριστικό της εξαιρετικά οργανωμένης απάντησης της κοινωνίας της βόρειας Ιταλίας στην επιδημία της πανούκλας εκείνη την περίοδο. Δυστυχώς, το τελικό αποτέλεσμα ήταν η αποτυχία των μέτρων, αφού κανείς εκείνη τη στιγμή καταλαβαίνει από πού προέρχεται η πανούκλα και το πώς εξαπλώνεται.
Βιβλιογραφία σχετικών παραθεμάτων και αναφορών
Ελληνική
* Τσιάμης Κ., Πουλάκου-Ρεμπελάκου Ε., Τσακρής Α., Πετρίδου Ε.: Η περιπετειώδης ανακάλυψη της Yersinia pestis ως παράδειγμα προσωπικών αντιπαλοτήτων και επιστημονικής διαμάχης. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής. 2009; 26(5): 688-698.
Ξενόγλωσση
* Benedictow J. O.: Morbidity in Historical Plague Epidemics. Population Studies. 1987; 41 (3): 401-431.
* Catanach I.J.: The ‘’Globalization’’ of Disease? India and the Plague. Journal of World History. 2001; 12(1): 131-153.
* Conrad I. Lawrence: "The Biblical Tradition for the Plague of the Philistines," J. Am. Oriental Soc., 1984; 104: 281–287.
* Conrad I. Lawrence: "Arabic Plague Chronologies and Treatises: Social and Historical Factors in the Formation of a Literary Genre". Stud. Islam. 1981; 54: 51–93.
* Dols W. Michael: "The Second Plague Pandemic and its Recurrences in the Middle East: 1347–1894". JESHO. 1979; 22: 167–68.
* Dols W. Michael: "Plague in Early Islamic History," J. Am. Oriental Soc. 1974. 94: 371–383.
* Karlsson G.: "Plague without rats: The case of fifteenth-century Iceland". Journal of Medieval History. 1996; 22: 263-284.
* Kool Jacobs: Risk of person to person transmission of pneumonic plague. Clin. Infect. Dis. 2005; 40 (8): 1166-1172.
* Liston W. Glen: The Milroy Lectures on Plague. BMJ. 1924; 900-3, 950-4, 997-1001.
* Porter R.: The Greatest Benefit to Mankind: A Medical History of Humanity. New York. N.Y. Norton. 1997.
* Russell C. Josiah: "That Earlier Plague". Demography, 1968; 5: 174–184.
Εδώ κατεβάστε το σε μορφή ebook (pdf).
Εδώ κατεβάστε το σε μορφή ebook (pdf).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου