Πολιτικές και κοινωνικές επιπτώσεις της ευλογιάς στο πέρασμα των αιώνων (Smallpox) [Γεώργιος Νικ. Σχορετσανίτης]

Πολιτικές και κοινωνικές επιπτώσεις της ευλογιάς στο πέρασμα των αιώνων (Smallpox)

Η ευλογιά είναι μολυσματική ασθένεια που προσβάλλει αποκλειστικά τον άνθρωπο και προκαλείται από δυο ιούς, είτε τον Variola major ή τον Variola minor. Η ασθένεια είναι γνωστή και με τη λατινική ονομασία Variola, που προέρχεται από το λατινικό various, που σημαίνει "με στίγματα" (στη συγκεκριμένη περίπτωση τα εξανθήματα που εμφανίζονται με την ασθένεια. Προσβάλλει κυρίως τα μικρά αιμοφόρα αγγεία του δέρματος, του στόματος και του τραχήλου. Στο δέρμα, προκαλεί χαρακτηριστικά ερυθηματώδη εξανθήματα και αργότερα φυσαλίδες γεμάτες υγρό. Ο ιός V. major προκαλεί τη σοβαρή μορφή της νόσου με συνολική θνητότητα 30-35%. O V. minor προκαλεί πιο ήπια μορφή ευλογιάς, που σκοτώνει περίπου το 1% των προσβαλλομένων ατόμων. Οι μακροπρόθεσμες επιπλοκές από την μόλυνση με τον V. major συμπεριλαμβάνουν τις χαρακτηριστικές ουλές, συνήθως στο πρόσωπο, που απαντώνται περίπου στο 60-65% των επιζώντων. Λιγότερο συχνές επιπλοκές είναι η τύφλωση λόγω των εξελκώσεων του κερατοειδούς χιτώνα και η παραμόρφωση των άκρων λόγω της αρθρίτιδας και οστεομυελίτιδας που παρουσιάζονται περίπου στο 2-5% των περιπτώσεων.

Η ευλογιά πιστεύεται ότι άρχισε να προσβάλλει τον άνθρωπο περίπου το 10.000 π.Χ. Η εν λόγω ασθένεια προκαλούσε το θάνατο σε περίπου 400.000 Ευρωπαίους κάθε χρόνο κατά το 18ο αιώνα (ανάμεσα στους οποίους πέντε εν ενεργεία μονάρχες) και ήταν υπεύθυνη για το ένα τρίτο του συνόλου των τυφλώσεων. Το χειρότερο όμως είναι ότι ένα ποσοστό ανάμεσα στο 20-60% όσων προσβάλλονταν και πάνω από το 80% των παιδιών, πέθαιναν. Η ευλογιά ήταν επίσης υπεύθυνη για την κατάρρευση του πολιτισμού των Ίνκας καθώς και της αποδυνάμωσης της αυτοκρατορίας των Ατζέκων, όπως και για το θάνατο ενός πολύ μεγάλου αριθμού ιθαγενών της Βόρειας Αμερικής. Ο αριθμός των θυμάτων ήταν τεράστιος και η εξάπλωση της ευλογιάς ταχύτατη γιατί η ασθένεια ήταν άγνωστη στην αμερικανική ήπειρο, αφού την μετέφεραν εκεί οι Ισπανοί κονκισταδόρες.

Επιδημία ευλογιάς στην Παλαιστίνη: ένα αγόρι που καλύπτεται με φλύκταινες ευλογιάς. Φωτογραφία του 1922.

Κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα υπολογίζεται ότι η ευλογιά προκάλεσε 300-500 εκατομμύρια θανάτους. Στις αρχές της δεκαετίας του '50, υπολογίζεται ότι εμφανίζονταν περίπου 50 εκατομμύρια περιστατικά κάθε χρόνο σε παγκόσμια κλίμακα. Το 1967 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας υπολόγιζε ότι εκείνη τη χρονιά 15 εκατομμύρια άνθρωποι προσβλήθηκαν από την ασθένεια και 2 εκατομμύρια πέθαναν. Μετά από επιτυχημένα προγράμματα εμβολιασμού κατά τη διάρκεια των 19ου και 20ού αιώνα, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ανακοίνωσε την εξάλειψη της ευλογιάς το 1980. Μέχρι σήμερα, η ευλογιά είναι η μοναδική νόσος του ανθρώπου που έχει εξαλειφθεί πλήρως, ενώ είναι γνωστό ότι ο ιός της ευλογιάς δεν απαντάται ελεύθερος στη φύση. Ο ΠΟΥ, παρόλο που είχε εξαγγείλει την καταστροφή των τελευταίων γνωστών δειγμάτων του ιού, το 2002 αποφάσισε να τα διατηρήσει για ερευνητικούς σκοπούς, καθώς και για την περίπτωση που πιθανόν ξεσπάσει μελλοντική επιδημία. Τα δείγματα του ιού διατηρούνται σε δυο μόνο σημεία, στο Κέντρο Πρόληψης και Ελέγχου Νοσημάτων (CDCC) στις ΗΠΑ και το Κρατικό Κέντρο Βιοτεχνολογίας του Κόλτσοβο, στη Ρωσία, όπου φυλάσσονται από στρατιωτική δύναμη ενός συντάγματος. Στο Κόλτσοβο παλαιότερα ο ιός της ευλογιάς είχε παρασκευαστεί και ως βιολογικό όπλο. 

Ευλογιά ανιχνεύτηκε στη μούμια του Ραμσή V, ο οποίος πέθανε στα 1157 π.Χ. Η ασθένεια βρισκόταν σε περίεργη σιγή σε διάφορες περιοχές του πλανήτη για πολλά χρόνια και σκότωσε μέχρι και τους αυτοκράτορες της Ιαπωνίας και της Βιρμανίας τον 16ο και 17ο αιώνα, μέχρι ότου να εξαλειφθεί, όπως ελπίζουμε, στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα.

Η μούμια του Ραμσή του Β’ στο Αιγυπτιακό Μουσείο του Καΐρου. 

Περιγραφές της ευλογιάς εμφανίζονται ήδη από τις πρώτες Αιγυπτιακές, Ινδικές και κινεζικές γραφές. Η μούμια του Φαραώ Ραμσή Β’ η οποία ανακαλύφθηκε το 1898 και αυτή τη στιγμή βρίσκεται στο Μουσείο του Καΐρου της Αιγύπτου, ο οποίος φέρεται να πέθανε από μια οξεία ασθένεια στην ηλικία των 40 ετών, το 1157 π.Χ., δείχνει ένα εντυπωσιακό εξάνθημα με κιτρινωπές φουσκάλες ή φλύκταινες οι οποίες ομοιάζουν τα μέγιστα με εκείνες της ευλογιάς. Οι φλύκταινες έχουν διαστάσεις 1 έως 5 χιλιοστά σε διάμετρο και βρίσκονται στο κάτω μέρος του προσώπου, το λαιμό, τους ώμους, τα χέρια και το κάτω μέρος της κοιλιάς και το όσχεο. Δεν φαίνεται εξάνθημα στο στήθος και το άνω τμήμα της κοιλίας, ενώ δεν αναφέρεται κάτι για τις παλάμες και τα πέλματα. Ο Donald R. Hopkins, υποδιευθυντής του Διεθνούς Κέντρου Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων στην Ατλάντα των ΗΠΑ, έλαβε στις 8 Νοεμβρίου 1979 ειδική άδεια από τον τότε Πρόεδρο Σαντάτ (Mohammad Anwar Al-Sadat) να συλλέξει και εξετάσει δείγματα από αυτή τη μούμια και να καθορίσει και απαντήσει επιστημονικά κατά πόσον ο Φαραώ Ραμσή Β’, πέθανε από ευλογιά. Η εξέταση με το ηλεκτρονικό μικροσκόπιο και μερικές άλλες ανοσολογικές και ιολογικές μελέτες μικροσκοπικών τεμαχίων του δέρματος στο σάβανο, δεν αποκάλυψε κάποια ένδειξη ή στοιχεία της ευλογιάς. Ωστόσο, δεδομένου ότι η λήψη ενός τέτοιου τεμαχιδίου από το δέρμα της μούμιας που να περιείχε μία ή περισσότερες από τις ορατές αλλοιώσεις δεν επετράπη από τους υπεύθυνους εκεί, τα αρνητικά αποτελέσματα δεν αποκλείουν υποχρεωτικώς το θάνατο του Φαραώ από ευλογιά.

Η νόσος ήταν παρούσα στην Ινδία για πολλές χιλιάδες χρόνια και απόδειξη αυτού είναι ότι προληπτικά μέτρα βρίσκονται σε μερικά Σανσκριτικά κείμενα, όπως στο Sacteya, που αποδίδονται στον Dhanwantari, το γιατρό των Θεών και της ιατρικής Αγιουρβέδα. Στη μυθολογία των Βραχμάνων, αναγνωρίστηκε ειδικός Θεός για την ευλογιά, ο Kakurani. Στην Κίνα, η ευλογιά ήταν γνωστή από το 1122 π.Χ. κατά τη διάρκεια της δυναστείας των Τσου (Chou, 1122-255 π.Χ.). Ο Θουκυδίδης, ο Αθηναίος χρονικογράφος, περιγράφει ένα ξέσπασμα μιας ασθένειας με κάποια ομοιότητα με την ευλογιά που σημειώθηκε στην Αθήνα γύρω στα 430 π.Χ. Δήλωσε περαιτέρω ότι η αρρώστια άρχισε στην Αιθιοπία, εξαπλώθηκε στην Αίγυπτο και τη Λιβύη, και αργότερα έφτασε στην Αθήνα με πλοίο που προερχόταν από τη Βόρεια Αφρική και ελλιμενίστηκε στον Πειραιά. Ωστόσο πρέπει να τονίσουμε ότι οι ιστορικοί της ιατρικής έχουν αφιερώσει ώρες και χρόνο πολύ σχετικά με τη φύση του προαναφερθέντος λοιμού. Είναι εντυπωσιακό πάντως το γεγονός ότι η ευλογιά δεν αναφέρεται ούτε στην Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, κι ακόμα ούτε στην κλασσική ελληνική, συμπεριλαμβανομένων των γραπτών του Ιπποκράτη, ούτε τη ρωμαϊκή λογοτεχνία. Η ασθένεια που περιγράφεται από τον Ευσέβιο, ότι έλαβε χώρα στα 302 μ.Χ. στην Συρία, φαίνεται πιο πιθανό να ήταν ευλογιά. Ο Marius (532-596), ο Μητροπολίτης της Avenches, χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τη λέξη ευλογιά στο "Χρονικό" του στα 570 μ.Χ., αλλά δεν είναι βέβαιο ότι περιγράφει την ευλογιά, εφόσον δεν προχωρά σε αναλυτική κλινική περιγραφή της νόσου. Ωστόσο, είναι πολύ πιθανό ότι η ασθένεια που περιγράφεται από το Γαλάτη ιστορικό και χριστιανό επίσκοπο Γρηγόριο της Τουρ ή Τουρώνη (538-594 μ.Χ.) το 580 μ.Χ., η οποία ταιριάζει ικανοποιητικά με την περιγραφή της ευλογιάς, ήταν η ίδια που περιγράφεται από τον Marius δέκα χρόνια νωρίτερα.

Ο Πέρσης γιατρός Ραζής (Rhazes), ο οποίος στα 910 μ.Χ. έγραψε την πρώτη διαφορική διάγνωση και ικανοποιητική και λεπτομερή περιγραφή των συμπτωμάτων της ευλογιάς και ιλαράς στην κλασσική μονογραφία του ‘‘Πραγματεία για την ευλογιά και την ιλαρά’’, δήλωσε ότι η ευλογιά περιγράφτηκε από τον Γαληνό, τον δεύτερο ήδη αιώνα.

Ο Ραζής (Abu Bakr Mohammad Ibn Zakariya Al-Razi) θεωρείται ως ο μεγαλύτερος γιατρός του ισλαμικού κόσμου. Ήταν επίσης διάσημος αλχημιστής και φιλόσοφος. Τα δύο πιο σημαντικά βιβλία του είναι το Kitab Al-Mansuri (Βιβλίο του Mansuri) το οποίο έγραψε για τον Πέρση ηγεμόνα του Ray ( μια πόλη κοντά στην Τεχεράνη του Ιράν, όπου ο Ραζής γεννήθηκε και επέστρεψε τα τελευταία χρόνια της ζωής του να πεθάνει) Mansour Ibn Ishaq Sampani, και το Kitab Alhawi (γράφτηκε από τους μαθητές του και τις σημειώσεις που κρατούσαν κατόπιν αιτήματος του Abol-Fazl Mohammad Ibn Al-Amid, στο οποίο αναφέρονται όλες οι πρόοδοι της ελληνικής, συριακής και ινδικής ιατρικής. Το έργο αυτό μεταφράστηκε στα λατινικά από τον Ferragut Ben Salem στο 1279. Σε όλα τα ιατρικά του συγγράμματα, ο Ραζής πρόσθεσε τα προσωπικά του σχόλια και γνώμες του. Όλη την περιουσία του την άφησε στους φτωχούς. Αρνήθηκε τη θεραπεία του καταρράκτη που τον τύφλωσε προς το τέλος της ζωής του λέγοντας: ‘‘Έχω δει αρκετά σε αυτό τον κόσμο’’. (Ραζής ή Al-Razi, σημαίνει αυτός που προέρχεται από την πόλη του Ray).

Ωστόσο, γενικά πιστεύεται ότι παρόλο που η ευλογιά ήταν διαδεδομένη στην Κίνα και την Ινδία κάπου 1.000 χρόνια πριν από την έλευση του Χριστιανισμού, η πρώτη καταγεγραμμένη επιδημία της ασθένειας αυτής συνέβη πιο δυτικά, στην Αραβία, κατά τη διάρκεια του έκτου αιώνα. 

Η Κάαμπα στη Μέκκα. Η Κάαμπα το ιερό αυτό προσκύνημα των μουσουλμάνων σήμερα, σύμφωνα με τη μουσουλμανική παράδοση χτίστηκε από τον Αβραάμ, τον πατέρα του Ισαάκ και του Ισμαήλ , του οποίου απόγονοι είναι οι Εβραίοι και οι Άραβες, αντίστοιχα.

Το 570, ένας στρατός της Αβησσυνίας (Αιθιοπίας) ενισχυμένος με πολεμικούς ελέφαντες, υπό τις εντολές του Χριστιανού ζηλωτή Abraha Ashram από την Υεμένη, επιτέθηκε στη Μέκκα (που βρίσκεται στη Σαουδική Αραβία σήμερα) για να καταστρέψει την Κάαμπα (Kaaba) στην πόλη αυτή. Όπως αναφέρεται στο Κοράνιο, το ιερό βιβλίο των Μουσουλμάνων, ο Θεός έστειλε σμήνη πουλιών τα οποία έριξαν από ψηλά μεγάλο αριθμό από πέτρες πάνω στα επιτιθέμενα στρατεύματα που είχαν ως αποτέλεσμα να δημιουργηθούν πληγές και φλύκταινες που εξαπλώθηκαν ταχύτατα σαν λοιμός μεταξύ των στρατιωτών. Τελική κατάληξη του παραπάνω γεγονότος ήταν, ο αποδεκατισμός του Αβησσυνιακού στρατού, ο Abraha έχασε τη ζωή του από την ασθένεια και έτσι η Κάαμπα σώθηκε από την επερχόμενη καταστροφή. Το έτος 570 μ.Χ., το οποίο είναι επίσης το έτος γεννήσεως του Μωάμεθ, του προφήτη του Ισλάμ, ορίστηκε από τους κατοίκους της Μέκκας ως το έτος του ελέφαντα. Οι ιστορικοί της ιατρικής ερμήνευσαν τον παραπάνω λοιμό ως επιδημία ευλογιάς, η οποία έφτασε στην Αραβία από την Αφρική. Η ευλογιά διαδόθηκε στη συνέχεια στη Βόρεια Αφρική και την Ευρώπη κατά τη διάρκεια του έκτου, έβδομου και όγδοου αιώνα, από τους Άραβες εισβολείς.

Η ασθένεια εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην Αίγυπτο γύρω στο 570 μ.Χ., όπως καταγράφηκε από τον Aaron της Αλεξάνδρειας. Ο τελευταίος ήταν γιατρός που δραστηριοποιήθηκε στον έβδομο αιώνα και υπήρξε σύγχρονος του προφήτη Μωάμεθ. Τα έργα του μεταφράστηκαν στα αραβικά και συριακά και χρησιμοποιήθηκαν κάπου τριακόσια χρόνια αργότερα, από τον προαναφερθέντα Πέρση γιατρό, Ραζή. Έγραψε τριάντα βιβλία για ιατρικά θέματα και ήταν ο πρώτος συγγραφέας της αρχαιότητας που ανέφερε τις ασθένειες της ευλογιάς και ιλαράς.

Οι Άραβες κατέλαβαν την Τρίπολη το έτος 647, ενώ το 710 στην Ισπανία εισέβαλαν Μαυριτανοί μουσουλμάνοι από τη βορειοδυτική Αφρική. Οι Μαυριτανοί στη συνέχεια πέρασαν τα Πυρηναία και έφτασαν στη Γαλλία στα 731. Στις μεταφράσεις των αραβικών ιατρικών βιβλίων στα λατινικά, ο Κωνσταντίνος ο Αφρικανός (Καϊρουάν, 1017–Μόντε Κασίνο, 1087) χρησιμοποίησε τον όρο variola για την ασθένεια που περιγράφτηκε από τον Ραζή το 910. Η ευλογιά εισήχθη εκ νέου, αλλά σε μεγαλύτερο βαθμό, στην Ευρώπη από τους Σταυροφόρους που επέστρεφαν από τους πολέμους στην Ανατολή για την ανακατάληψη των Αγίων Τόπων από τους Μουσουλμάνους (1096-1291 ).

Ο Massasoit και οι πολεμιστές του. Όταν οι Άγγλοι άποικοι εισήγαγαν την ευλογιά στο νέο κόσμο, οι κυριότερες εκεί φυλές συχνά καταστρέφονταν κυριολεκτικά από τη νόσο.

Νωρίς το δέκατο έκτο αιώνα, η ασθένεια εμφανίστηκε στη Μεγάλη Βρεττανία. Τον Οκτώβριο του 1562 η βασίλισσα Ελισάβετ Ι της Αγγλίας, σε ηλικία 29 ετών, επέζησε μιας επιδημίας ευλογιάς που την άφησε όμως φαλακρή και με μόνιμες παραμορφωτικές ουλές του προσώπου. Εν τω μεταξύ, οι σκλάβοι πλοίων μετέδωσαν την ευλογιά από την Αφρική προς τις Δυτικές Ινδίες το 1507 και στη συνέχεια σε ολόκληρη την Κεντρική Αμερική, με αποτέλεσμα οι ιθαγενείς Μεξικανοί να πληγούν σε μεγάλο βαθμό από τη μάστιγα. Πιστεύεται ότι κατά τη διάρκεια της επιδημίας ευλογιάς του χρονικού διαστήματος 1520 έως 1522, που ακολούθησε την κατάκτηση του Μεξικού από τους Ισπανούς κονκισταδόρες υπό τον Ερνάν Κορτές (Hernan Cortes) ο οποίος μάλιστα πήρε και τον βασιλεύοντα αυτοκράτορα των Αζτέκων Μοντεζούμα ως όμηρο, περίπου 3,5 εκατομμύρια Αζτέκοι Ινδιάνοι έχασαν τη ζωή τους λόγω της νεοεισαχθείσας νόσου. Ο Κορτές εισέβαλε στο Μεξικό με 500 άνδρες και 23 κανόνια, κουβαλώντας και εισάγοντας την ασθένεια από την Κούβα μέσω ενός μολυσμένου νέγρου που ανήκε σε έναν από τους αντιπάλους του. Περίπου πέντε χρόνια αργότερα, και η αυτοκρατορία του Περού, κάπου 2.000 μίλια νοτιότερα, επλήγη από ευλογιά. Η ασθένεια εμφανίστηκε για πρώτη φορά στη Βραζιλία το 1563 και προκάλεσε την εξόντωση ολόκληρων φυλών.

Η συνάντηση του Ερνάν Κορτές με τον Μοντεζούμα.

Σήμερα, οι περισσότεροι πιστεύουν ότι η ευλογιά ανήκει οριστικά στο παρελθόν και την αντιμετωπίζουμε ως μέρος της ιστορικής μας περιέργειας η οποία, ειρήσθω εν παρόδω, αποκαλύπτει πολλές λεπτομέρειες. Έτσι, όπως ακροθιγώς σημειώσαμε παραπάνω, μια δραματική και περίεργη ιστορικά επίπτωση της ευλογιάς συνέβη κατά τη στιγμή της ισπανικής κατάκτησης του Μεξικού. Το 1519, ο Ερνάν Κορτές (Hernan Cortes, 1485-1547) και αρκετές εκατοντάδες τυχοδιώκτες έφτασαν στο Μεξικό φέρνοντας μαζί τους άλογα, σκυλιά, πανοπλίες, όπλα, σκόνη και φυσικά τον ιό της ευλογιάς. Οι επικεφαλής αξιωματούχοι Αζτέκοι και ο αυτοκράτοράς τους, Μοντεζούμα, έμαθαν για αυτή την άφιξη και τους παρακολουθούσαν στις περιπλανήσεις τους εκεί. Ο Κορτές και οι Ισπανοί κονκισταδόρες προχώρησαν προς την πρωτεύουσα. Οι κατακτητές, με την ανώτερη δύναμη πυρός που διέθεταν, κατέλαβαν την Τενοτστιτλάν, τη σημερινή Πόλη του Μεξικού. Αλλά τον Ιούνιο του 1520 οι Αζτέκοι ξεσηκώθηκαν σε μια επανάσταση η οποία οδήγησε τους Ισπανούς έξω από την πόλη. Το βράδυ που οι Αζτέκοι ανακατέλαβαν την πόλη τους, ξέσπασε επιδημία ευλογιάς. Τα αποτελέσματα αυτής πάνω στους ιθαγενείς, ήταν δραματικά και αποφασιστικά. Οι ??Αζτέκοι είδαν ότι οι Ισπανοί σε μεγάλο βαθμό δεν αρρώσταιναν ούτε πέθαιναν, αφού είχαν προφανώς, όπως καλά γνωρίζουμε σήμερα, αναπτυγμένο το ανοσοποιητικό τους σύστημα λόγω της προηγηθείσας έκθεσης στον ιό της νόσου στην Ευρώπη, και φυσικά γλύτωσαν από την επιδημία της ευλογιάς στην αμερικανική ήπειρο.

Τον Απρίλιο του 1521, ο Κορτές ξαναγύρισε με ενισχύσεις και κατέλαβε εκ νέου την πόλη, τον Αύγουστο του 1521. Τότε βρήκε ολόκληρη την πόλη γεμάτη από πτώματα λόγω της ευλογιάς. Οι νικηφόροι Ισπανοί μπορούμε να ισχυρισθούμε ότι κατέλαβαν το Μεξικό λόγω της ανώτερης δύναμης πυρός που διέθεταν, αλλά σίγουρα η επιδημία της ευλογιάς συνέβαλε γενναία στην τελική ήττα των ιθαγενών Μεξικάνων. Κατά το τέλος της κατάκτησης του Μεξικού και του Νέου Κόσμου, περισσότερο από το ένα τρίτο του συνόλου των αυτοχθόνων πληθυσμών, είχαν πεθάνει από ευλογιά. Οι εναπομείναντες και επιζώντες, υποδουλώθηκαν από τους Ισπανούς. Η κουλτούρα τους και όλα τα αρχεία τους καταστράφηκαν, νέα γλώσσα και νέα θρησκεία ήρθαν στην επιφάνεια, αντικαθιστώντας τις παλιές, για να μείνουν στη συνέχεια μόνιμα.

Βρεττανίδες νοσοκόμες φροντίζουν ασθενείς με ευλογιά σε αυτή την απεικόνιση του δέκατου ένατου αιώνα. 

Κατά τη διάρκεια του δέκατου έβδομου και δέκατου όγδοου αιώνα, η ευλογιά προκάλεσε θανατηφόρα ξεσπάσματα και επιδημίες στη Βρεττανία. Κατά καιρούς και σε ορισμένες πόλεις, η θνητότητα της ευλογιάς δεν ήταν λιγότερο από το ένα έκτο του ποσοστού των γεννήσεων. Η βασίλισσα Μαίρη ΙΙ της Αγγλίας, πέθανε επίσης από ευλογιά το 1694 στην ηλικία των 32 ετών. Επιπλέον, η ασθένεια ήταν παρούσα στις περισσότερες μεγάλες πόλεις της Ευρώπης κατά τη διάρκεια του δέκατου όγδοου αιώνα, ενώ διαστήματα με επιδημίες σημειώνονταν σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο. Εκτιμάται, με τους μετριότατους υπολογισμούς, ότι η ευλογιά σκότωνε 400.000 ανθρώπους κάθε χρόνο και προκάλεσε περισσότερο από το ένα τρίτο όλων των περιπτώσεων τύφλωσης στην Ευρώπη στα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα. Πέντε ευρωπαίοι βασιλεύοντες μονάρχες (Ιωσήφ ο I της Γερμανίας, Πέτρος ο ΙΙ της Ρωσίας, Λουδοβίκος ο XV της Γαλλίας, ο Γουλιέλμος της Οράγγης, και ο τελευταίος Εκλέκτορας της Βαυαρίας), υπέκυψαν σε αυτή τη νόσο κατά τη διάρκεια του δέκατου όγδοου αιώνα.

Η ασθένεια εμφανίστηκε στη Νότια Αφρική το 1713, μετά τη μεταφορά και εισαγωγή της στο Κέιπ Τάουν από την Ινδία. Στην Αυστραλία η ευλογιά έφτασε το 1789, αλλά η Νέα Ζηλανδία γλύτωσε μέχρι τον Απρίλιο του 1913, οπότε η νόσος εισήχθη στο Ώκλαντ από κάποιο μορμόνο ιεραπόστολο από τη Γιούτα. Στη Χαβάη η ευλογιά εισέβαλε γύρω στα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα. Στην Ιαπωνία από την Κίνα, ‘εισήχθη’ πριν από τον όγδοο αιώνα, ταυτόχρονα με την εισαγωγή του Βουδισμού. Στις Ηνωμένες Πολιτείες οι δεδηλωμένες επιδημίες ευλογιάς ήταν συχνές. Παρουσιάζονταν και επηρέαζαν περιστασιακά σε άλλοτε άλλο βαθμό σχεδόν το ένα τρίτο του πληθυσμού, κατά τη διάρκεια του δέκατου όγδοου αιώνα. Σε αντίθεση με τη Μεγάλη Βρεττανία όπου το 90% του συνόλου των περιστατικών συνέβηκε σε παιδιά ηλικίας κάτω των 10 ετών, στις ΗΠΑ επλήγησαν Αμερικανοί όλων των ηλικιών. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια μιας επιδημίας ευλογιάς που συνέβη στη Βοστώνη το διάστημα από τον Απρίλιο του 1721 έως το Φεβρουάριο του 1722, 5.889 περιπτώσεις με 855 θανάτους καταγράφτηκαν ανάμεσα στους 10.700 πολίτες αυτής της πόλης. Η ευλογιά, ωστόσο, συνέχισε να είναι μια μεγάλη μάστιγα μεταξύ των Ευρωπαίων πολιτών ακόμη και δεκαετίες μετά την εισαγωγή του εμβολιασμού από τον Τζέννερ. Ο άγγλος γιατρός Έντουαρντ Τζέννερ (1749-1823), είναι ο επινοητής του εμβολιασμού και θεωρείται ο πατέρας της επιστήμης της Ανοσολογίας. Πρέπει εδώ να τονίσουμε, ότι η ανακάλυψή του θεωρείται ότι έσωσε περισσότερες ζωές σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη ανακάλυψη.

Ο Edward Jenner εκτελεί τον πρώτο εμβολιασμό κατά της ευλογιάς (Gaston Melingue, λάδι σε καμβά, 1879).

Μια βίαιη επιδημία της νόσου αυτής παρουσιάστηκε κατά τη διάρκεια και μετά το γαλλοπρωσικό πόλεμο του 1870-1871. Αφορούσε κυρίως τους Γάλλους οι οποίοι δεν πίστευαν ένθερμα στην αναγκαιότητα του επαναληπτικού εμβολιασμού για συνεχή προστασία από τη νόσο. Έτσι ενώ ο γαλλικός στρατός έχασε 23.400 στρατιώτες εξαιτίας της ευλογιάς, ο γερμανικός στρατός αντίστοιχα είχε μόνο 278 νεκρούς από τη νόσο.

Lord Thomas B. Macaulay (1800-1859), Εθνική Πινακοθήκη των Πορτραίτων (National Portrait Gallery). Λονδίνο.

Σε γενικές γραμμές αυτή η μεγάλη μάστιγα της ανθρωπότητας περιγράφτηκε καλύτερα από τον βρεττανό ιστορικό Lord Thomas B. Macaulay (1800-1859), ως "ο πιο φοβερός από όλους τους πρεσβευτές του θανάτου". Κάποια στιγμή αυτός ο μεγάλος ιστορικός έλεγε: ‘‘I would rather be poor in a cottage full of books than a king without the desire to read’’, τουτέστιν θα προτιμούσε να ήταν φτωχός σε ένα φτωχικό γεμάτο βιβλία, παρά βασιλιάς χωρίς την επιθυμία για διάβασμα! Πράγματι, δεν υπάρχει άλλη ασθένεια του παρελθόντος ή του παρόντος, που να οδήγησε στον όλεθρο, τη δυστυχία και την καταστροφή του παγκόσμιου πληθυσμού.

Η ευλογιά συνέχισε να παίζει σπουδαίο ρόλο στην αμερικανική ιστορία. Στην Πενσυλβάνια το 1763, οι Βρεττανοί διεξήγαγαν μια μάχη εναντίον των φυλών των ιθαγενών Αμερικανών, με επικεφαλής τον Pontiac. Ο βρεττανός αξιωματικός Sir Jeffrey Amherst, έχοντας επίγνωση της ευαισθησίας των Ινδιάνων στην ευλογιά, λέγεται ότι τους έστειλε κουβέρτες μολυσμένες με τον ιό της ευλογιάς!

Σχετικό σκίτσο του Terry R. Peters.

Ο λόρδος Jeffrey Amherst ήταν γενικός διοικητής των βρεττανικών δυνάμεων στη Βόρεια Αμερική κατά τα διάρκεια των τελευταίων μαχών του λεγόμενου γαλλικού και ινδικού πολέμου (1754-1763). Κέρδισε πολλές μάχες και διεξήγαγε σημαντικές νίκες εναντίον των Γάλλων με σκοπό να αποκτήσει τον Καναδά για λογαριασμό της Αγγλίας οι οποίες βοήθησαν βεβαίως τα μέγιστα την Αγγλία να τεθεί επικεφαλής των αποικιοκρατικών δυνάμεων του κόσμου στο τέλος του Πολέμου των Επτά Ετών (1756-1763). Η γνωστή πόλη Amherst της Μασαχουσέτης, πήρε το όνομά του πριν ακόμα ονομασθεί Λόρδος, αν και οι κάτοικοί της είχαν άλλη γνώμη, και φυσικά το Κολέγιο Amherst, πήρε το όνομα της πόλης. Παρά τη φήμη του, το όνομα Jeffrey Amherst αμαυρώθηκε από κάποιες ιστορίες που έχουν σχέση με τις μολυσμένες κουβέρτες με ευλογιά που χρησιμοποιήθηκαν ως πολεμικά μικροβιακά όπλα εναντίον των Ινδιάνων της Αμερικής, όπως προαναφέραμε. Αυτές οι ιστορίες αναφέρθηκαν στο βιβλίο ‘‘Atlas of the North American Indian’’ του Carl Waldman. Ο Waldman γράφει σε ένα σημείο, σε σχέση με μια πολιορκία του Fort Pitt (Πίτσμπουργκ, Pittsburgh) από τις δυνάμεις του Pontiac κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού του 1763, ότι ο αξιωματικός Simeon Ecuyer είχε εξαγοράσει χρόνο με την αποστολή κουβερτών και μαντηλιών μολυσμένα από ευλογιά στους Ινδιάνους που βρίσκονταν γύρω από το φρούριο, ένα πρώιμο χαρακτηριστικό παράδειγμα βιολογικού πολέμου, με τα οποία ξεκίνησε μια επιδημία ανάμεσά τους, κι ότι ο ίδιος ο Jeffrey Amherst είχε ενθαρρύνει αυτή την τακτική με επιστολή του προς τον Ecuyer. Βεβαίως, όπως όλες οι παρεμφερείς δύστροπες και ευαίσθητες ιστορίες, μερικοί άνθρωποι έχουν αμφισβητήσει αυτές τις ιστορίες, ενώ άλλοι τις πιστεύουν. Τα έγγραφα όμως που παρουσιάστηκαν κατά καιρούς μάλλον έβαλαν στη σωστή τους θέση τα πράγματα. Αυτές είναι εικόνες από μικροφίλμ από πρωτότυπες επιστολές οι οποίες γράφτηκαν από τον Amherst προς τους αξιωματικούς του κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού του 1763, όταν οι Βρεττανοί πολεμούσαν στην ονομαζόμενη Εξέγερση του Pontiac. 

Βρεττανική καρικατούρα του 1802, από τον James Gillray, για τα αποτελέσματα εμβολιασμού εναντίον της ευλογιάς!

Ο Pontiac, ο επικεφαλής της Οτάβα, ο οποίος είχε ταχθεί με τους Γάλλους, ηγήθηκε μιας εξέγερσης ενάντια στους Βρεττανούς. Οι Ινδιάνοι εξοργίστηκαν από την άρνηση του Amherst να συνεχίσει τη γαλλική πρακτική της παροχής προμηθειών σε αντάλλαγμα για τη φιλία και βοήθειά τους και από την αγέρωχη γενικά βρεττανική στάση απέναντι στους Ινδιάνους και το έδαφός τους. Όπως λέει στο κείμενό του ο Waldman: ‘‘... Lord Jeffrey Amherst, the British commander-in-chief for America, believed ... that the best way to control Indians was through a system of strict regulations and punishment when necessary, not "bribery," as he called the granting of provisions…’’. 

Τα έγγραφα που παρουσιάζονται εδώ είναι μικροφίλμ από τις επιστολές του Amherst και άλλα έγγραφα, που δημιουργήθηκαν από τη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου των Ηνωμένων Πολιτειών κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Το φιλμ όμως είναι δύσκολο να διαβαστεί και τα αντίγραφα ακόμα πιο δύσκολα. Μέσα σε αυτά τα γράμματα συζητούσαν επίσης τη χρήση σκύλων για να κυνηγήσουν τους Ινδιάνους με τη αποκαλούμενη "Μέθοδος των Ισπανών", την οποία ο Amherst εγκρίνει κατ' αρχήν, αλλά λέει ότι δεν μπορεί να εφαρμοστεί, διότι δεν υπάρχουν αρκετά σκυλιά προς τούτο. Σαν συμπέρασμα όμως οι ιστορικοί και ερευνητές καταλήγουν ότι τα γράμματα δεν βοηθούν αρκετά σχετικά με την εγκυρότητα των επιστολών και οι αμφιβολίες φυσικά για τις παραπάνω θεωρίες, παραμένουν. 

Νεοϋορκέζοι στην ουρά για δωρεάν εμβολιασμό κατά της ευλογιάς τους μετά από δώδεκα περιπτώσεις που αναφέρθηκαν στην Πολιτεία. Απρίλιος 1947.

Η ευλογιά ήταν σίγουρα ενδημική κατά τη στιγμή της αμερικανικής επανάστασης. Ο στρατηγός George Washington, κατά σύμπτωση, είχε επίκτητη ανοσία στον ιό της ευλογιάς κατά τη διάρκεια της εφηβικής του ηλικίας που πέρασε στα νησιά Μπαρμπάντος. Ωστόσο ο ίδιος αναγνώρισε την αξία του εμβολιασμού των στρατευμάτων του και διέταξε την εφαρμογή του σε όλους τους στρατιώτες. Ο Ellis αποκάλεσε αυτή τη απόφαση, ως την πλέον σημαντική στρατηγική ενέργεια της στρατιωτικής του καριέρας. Η ευλογιά τελικά νικήθηκε από τα μέτρα ελέγχου της νόσου. Βεβαίως μέχρι στιγμής δεν υπάρχει κανένας αποτελεσματικός ‘‘αντιμικροβιακός’’ παράγοντας. Επειδή η συχνότητα εμφάνισης της ευλογιάς μηδενίστηκε με την εφαρμογή του μαζικού εμβολιασμού, η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας προσπαθεί να εντοπίσει οποιοδήποτε καινούργιο κρούσμα ταχύτατα λαμβάνοντας παράλληλα όλα τα κατάλληλα μέτρα. Δεδομένου ότι έχουν κρατηθεί κάποια δείγματα του ιού σε ειδικά εργαστήρια, προκαλείται εύλογα η ανησυχία μήπως κάποια στιγμή αυτά αποκτηθούν και χρησιμοποιηθούν από τρομοκράτες εναντίον άγνωστων επί του παρόντος στόχων.

  

Βιβλιογραφία σχετικών παραθεμάτων και αναφορών 

Ελληνική

* Σχορετσανίτης Νικ. Γεώργιος: Η Ιστορία της Ισλαμικής Ιατρικής. ΒΗΤΑ Ιατρικές Εκδόσεις. 2011. Αθήνα.

* Τσιάμης. Κ., Λασκαράτος Ι.: Περιπτώσεις ευλογιάς στο Βυζάντιο. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής. 2002; 19(2): 179-186.

Ξενόγλωσση 

* Behbehani M. Abbas: The Smallpox Story: Life and Death of an Old Disease. Microbiological Reviews. 1983. 47(4): 455-509. 

* Ellis J.J.: His Excellency: George Washington. New York, N.Y. Knoff; 2005: 86-87.

* Waldman: Carl Atlas of the North American Indian (Facts on File Library of American Literature). Third edition. (February 1, 2009). Facts on File. N.Y. USA.