ΤΟ ΠΑΘΟΣ ΣΤΟ ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ
Ο Ντοστογιέφσκι είναι μια έξοχη παρουσία στον κόσμο του πνεύματος, ένα αποκτημένο κεφάλαιο που σήμερα παρά ποτέ δρα άμεσα, που δε ζει, τέλος, γιαπί είναι ένα αδιαφιλονίκητο ντοκουμέντο μιας εποχής, άλλα γιαπί μπόρεσε, οδηγημένος από μια σπάνια αίσθηση ζωής που διέθεσε να είναι πάντα έγκαιρος.
Ο περασμένος αιώνας στάθηκε η δόξα του μυθιστορήματος και τα ονόματα που καλύπτουν και κοσμούν τη λογοτεχνική του δραστηριότητα είναι από τα πιο μεγάλα που καταχωρήθηκαν στην Ιστορία του πνεύματος. Ωστόσο μπροστά στο Ντοστογιέφσκι νοιώθουμε σαν να βρισκόμαστε σε ξεχωριστή περίπτωση, σε μια οδυνηρή περιπέτεια του πνεύματος που δε φτάνει ως εμάς το απόηχό της μονάχα, μα τη νοιώθουμε δίπλα μας, σχεδόν συγκαιρινή μας. Οι φωνές των περισσοτέρων από τους άλλους φτάνει ως εμάς σαν τ’ απόηχο μιας περασμένης πια εποχής, που πολλές φορέας για να νοιώσουμε την αναγκαιότητά της πρέπει να μεταφερθούμε εμείς στον καιρό τους. Η φωνή του Ντοστογιέφσκι είναι υποχθόνιος κραδασμός που τον κουβαλάμε μέσα μας. Συνέλαβε στο υπέρογκο έργο του κάτι απ’ την πρωτουσία της αιώνια ανθρώπινης ψυχής, σωστότερα, κάτι απ’ το υπέδαφος της κι έγραψε μυθιστόρημα — ψυχογράφημα. Για τούτο και τον ονομάσανε ανατόμο της ψυχής. Ωστόσο εδώ μας χρειάζεται μια διασάφηση: με τη σημερινή έννοια του όρου ανατομία εννοούμε μια περισσότερο πολύπλευρη έρευνα πάνω στο σώμα της ψυχής, μια πλατύτερη ανάλυση των εκφάνσεών της, όπως αυτές τουλάχιστον εμφανίζονται απ’ τις εκδηλώσεις της.
Εδώ πρέπει να σημειώσουμε πως ο Ντοστογιέφσκι δεν αγνοούσε την απέραντη έκταση της ανθρώπινης ψυχής. Ωστόσο σ’ αυτόν λειτούργησε σαν πάθος η δαιμονιακή ανάλυση του υπεδάφους της κυρίως.
Απομονώνει και ανατέμνει με βιαιότητα μανιακού ό,τι ακριβώς βρίσκεται κάτω απ’ τη συνείδηση στο χώρο του υποσυνειδήτου. Οπλισμένος με λεπτότατη όσφρηση, καταδύεται πρώτα μέσα του κι από κει μέσα σε κυκεώνα συγκρούσεων και αντιδράσεων πρωτόγονης βιαιότητας, ζει με ηδυπάθεια την ατμόσφαιρα του βούρκου. Κυνηγά ως τ’ ακρότατα όρια την έντονη βίωση και γεύεται με άγρια χαρά το επικίνδυνο παιγνίδι της. Η τραγική ουσία της Ντοστογιεφσκικής σκέψης, πρέπει να ‘ναι αυτή: δεν επιχειρεί με τερτίπια να διαφύγει από το αναπόφευκτο κι ούτε υποτάσσεται σε τούτο μοιρολατρικά. Δίνει μάχη μαζί του, όχι για να εξουδετερώσει τη σκληρότητά του, αλλά για να εκβιάσει την έλευσή του όσο πιο ακαριαία γίνεται. Ακριβώς για να χαρεί την ηδονή που θα προκύψει απ’ την σύγκρουση με το πεπρωμένο.
Είπαν πως ο κόσμος του Ντοστογιέφσκι δεν είναι ο κόσμος του «δυο και δυο κάνουν τέσσερα» αλλά ο κόσμος του «δυο και δυο κάνουν τρία». Το ίδιο ισχύει και για τον Καμύ, μόνον που εκεί το «δυο και δυο κάνουν τρία», σημαίνει σχέση που βρίσκεται απλώς πέρα απ’ τη λογική. Σημαίνει την αποδέσμευση της σκέψης απ’ τη δεσποτεία των αριθμών και την υπαγωγή της σε τάξη παραλογική. Στον Καμύ κυριαρχεί το παράλογο, στον Ντοστογιέφσκι όμως δεν έχουμε ουσιαστικά περίπτωση παραλογισμού. Εδώ κυριαρχεί μια διογκωμένη βούληση που τις ρίζες της τις οφείλει σε υποχθόνιες δυνάμεις του υποσυνειδήτου.
Οι ήρωες του Ντοστογιέφσκι είναι ένας κόσμος «εμπαθών» μια κοινωνία δαιμονισμένων που βρίσκεται σε διάσταση με ό,τι ονομάζουμε φυσιολογική τάξη πραγμάτων. Ωστόσο αυτοί οι απόβλητοι, αυτοί οι άρρωστοι που κινούνται κάτω από μια θύελλα παθών δεν είναι συνέπειες εξωυποκειμενικών συνθηκών. Δεν είναι αποτελέσματα μιας κοινωνικής αναγκαιότητας, συντελεστή άλλωστε που θα τον αναγνωρίζαμε με ευκολία στους άθλιους του Ουγκό αλλά παράγωγα διογκωμένα μιας εσωτερικής υποσυνείδητης καύσης. Αναπνέουν από τότε ακριβώς που παύει να υπάρχει η σχέση λογικό μη λογικό, κοινωνικό μη κοινωνικό κι αρχίζει η σχέση σύμφωνο ή μη σύμφωνο και τούτο σε συνάρτηση με μια υποχθόνια εσωτερική αναγκαιότητα. Υποτάσσονται στη δίνη των παθών τους, για τα όποια δεν γνωρίζουν κανένα μέτρο κι ωστόσο ανακηρύσσονται νικητές. Απ’ την άλλη πλευρά συντρίβουν ό,τι χαρακτηρίζουμε κοινωνική τάξη πραγμάτων και νικημένοι βγαίνουν έξω απ’ το καθιερωμένο. Έτσι νικητές στην πάλη με το εαυτό τους, νικημένοι στην πάλη με τους συνανθρώπους τους, σκιερά πλάσματα που βρίσκονται έξω απ’ τη σχέση ψεύτικο ή αληθινό, οδεύουν από συνείδηση σε συνείδηση προκαλώντας φρίκη οδυνηρή ωστόσο παραμένουν άφθαρτοι. Για τον Καραμάζοφ, για όλους τους Καραμάζοφ, όσο κι αν η συνείδησή μας είναι αφιλόξενη, εκείνοι σιγουρεύονται μέσα μας με βεβαιότητα γιατί υπολογίζουν, κι όχι άδικα, σε μια διαφορετικότερη μεταχείριση απ’ το υποσυνείδητό μας.
Απ’ την αρχή κιόλας οι ήρωες του Ντοστογιέφσκι φέρουν τη σφραγίδα της καταδίκης. Έρχονται φέρνοντας πάνω τους ένα τραγικό πεπρωμένο, μια αδυσώπητη μοίρα — έργο των χεριών τους. Μέσα όμως σ’ αυτά τα παραμορφωμένα πρόσωπα που λέγονται Μίσκιν ή Σταυράγκιν, Καραμάζοφ ή Ροσκόνλικοβ, Ραγκόζιν ή Κυρίλοφ (κι οπωσδήποτε δεν είναι χωρίς σημασία το ότι οι περισσότεροι απ’ αυτούς είναι πρίγκηπες) βλέπει κανείς, απ’ την πρώτη γνωριμία που κάνει μαζί τους, τη λαχτάρα μιας λύτρωσης.
Εδώ όμως ας φέρουμε το παράδειγμα στον ίδιο τον συγγραφέα: Ποιοι οι δρόμοι που φέρουν στην ευτυχία ή τη δυστυχία; Για την κοινή αντίληψη οι έννοιες καλό — κακό, λογικό — παράλογο, ηθικό — ανήθικο κ.τ.λ. οροθετούν κιόλας τους δυο δρόμους. Κινούμενοι σαν σε ρόγες πάνω στη πρώτη συζυγία (καλό, ηθικό, λογικό), διακρίνουν στο τέρμα της πορείας τους τη λύτρωση, που πολλές φορές μπορεί να πάρει το χαρακτήρα μεταφυσικής δικαίωσης. Μια άλλη αντίληψη, οδυνηρά προχωρημένη, φαντάζεται λαθεμένη την έννοια του καλού αν δε προϋπάρχει μια καυτή εμπειρία της έννοιας του κακού. Το ίδιο ισχύει και για τα άλλα ζεύγη. Το πρόβλημα στο Ντοστογιέφσκι ερευνάται από άλλη οπτική γωνία: Ένας ο δρόμος που φέρνει στη λύτρωση κι είναι αυτός που περνάει απ’ τη δυστυχία. Αλλά εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε κάτι σημαντικό: Η δυστυχία για τον Ντοστογιέφσκι δεν λειτουργεί σαν μέσον, σαν μια υπόγεια σήραγγα που οδηγεί στο χώρο των Ηλυσίων. Είναι η ίδια η δυστυχία, η ίδια η συμφορά που φέρνει το σπέρμα της λύτρωσης και που αναφύεται αστραπιαία για λίγα δευτερόλεπτα, ακριβώς την ώρα που θα φωνάξει «υποτάχτηκα» (που σημαίνει «νίκησα») και στον τελευταίο το πιο μεγάλο πειρασμό. Είπαμε πώς αυτό ισχύει για λίγα μόνον δευτερόλεπτα. Και τούτο γιατί για να κερδίσει σε ένταση πρέπει να είναι περιορισμένη η διάρκειά του. Όταν ο Ραγκόζιν κρατάει στην αγκαλιά του τη γυναίκα που στάθηκε η αίτια του βασανισμού του κι είναι έτοιμος να φωνάξει: «είμαι ευτυχισμένος» που θα σήμαινε: «πάει, τέλειωσα πια τη σταυρική μου πορεία», δε προλαβαίνει. Γιατί για το Ντοστογιέφσκι το «είμαι ευτυχισμένος» σημαίνει «έπεσα σε μαρασμό». Έτσι κάτω απ’ αυτό το πρίσμα πλασμένος ο Ραγκόζιν εκεί ακριβώς στα λίγα δευτερόλεπτα της αποθέωσης, με μια χειρονομία απελπισμού καταστρέφει ό,τι δημιούργησε, σκοτώνει τη Φιλίπονδα.
Δεν είναι λοιπόν η λ ύ τ ρ ω σ η που έλκει τους ήρωες του Ντοστογιέφσκι άλλα η λ α χ τ ά ρ α τ η ς λ ύ τ ρ ω σ η ς που όσο πιο ισχυρό είναι το πάθος τους, τόσο κερδίζει σε ένταση η έλξη της.
Το πάθος λοιπόν ο ανώτερος σκοπός των ηρώων του Ντοστογιέφσκι. Η υψικάμινος που πυρακτώνει τίς ανθρώπινες συνειδήσεις και τις οδηγεί πλησιέστερα προς την αλήθεια δεν είναι η απάθεια αλλά το πάθος. Δεν είναι η ηρεμία άλλα η ενέργεια. Σ’ αυτόν που υπέφερε ανήκει ο κότινος της Ζωής. Αυτός που υπέφερε χωρίς προϋπολογισμούς και υστεροβουλίες, που έσφιξε με μια καυτή πείρα την ακραία περίπτωση της ταπείνωσης, του αυτοβασανισμού, της ανελέητης μοίρας αυτός άγγιξε σύγκαιρα και το νόημα της αληθινής ζωής. Όλες οι προσπάθειες των ηρώων συντελούνται με σφοδρότητα, με εμμονή παράλογη και σχεδόν πάντα κάτω από μια τραγική, για τη λειτουργία του ψυχισμού τους, επίγνωση, πως όλες οδηγούν στην οδύνη του ανικανοποίητου. Και είτε κινούνται μέσα σε βόρβορο, όπως ο Ντιμήτρι Καραμάζοφ ή ο Ραγκόζιν, είτε ενσαρκώνουν μια ακραία περίπτωση της ανθρώπινης αρετής, όπως ο Αλιόσα ή ο Μίσκιν, όλοι τους ενεργούν με πάθος που αφού αναγκαστικά έρθουν σε ρήξη με τα κοινωνικά δεδομένα, οδηγούνται σε αδιέξοδο.
Κυριαρχική μορφή στο πάθος τους είναι ο έρωτας. Αλλά πόση διαφορά. Ο έρωτας αυτός δεν οδηγεί σε πνευματική έκσταση ή στην αποθέωση της σάρκας. Δεν αρκείται σε τίποτα αλλά πασχίζει, κυνηγώντας το απόλυτο, να παρασύρει ως έξω απ’ το καθιερωμένο, πέρα απ’ την ευτυχία που σημαίνει φθορά. Να φτάσει εκεί, σε μια έξοχη μοναδικότητα όπου όλα οργανώνονται πάνω σε τούτη τη φράση: το πάθος αίτια ζωής. Για τούτο ίσως και η άδικη μεταχείριση της γυναίκας η όποια οπό έργο του Ντοστογιέφσκι είναι ο Αντιδραστήρας. Υπάρχει για να αφυπνίζει την οδύνη στον άνδρα, να του ξυπνάει το κτήνος και να τον οδηγεί στην οδύνη της καταισχύνης, να τον συντρίβει ίσια - ίσια για να τον προετοιμάσει ν’ αγγίξει την αλήθεια που τη φέρει κιόλας μέσα του.
«Αγγίξατε ως το βάθος τα πράγματα και δείξατε ό,τι είναι ουσία» να ο προφητικός λόγος του Μπιελίνσκι για το συγγραφέα του «Φτωχόκοσμου». Αργότερα στις μεγάλες του δημιουργίες, αυτό το «ό,τι είναι ουσία» αποκαλύφθηκε με μοναδική δύναμη εναργέστερα και με συνακόλουθες τις τιτανικές συγκρούσεις του που έφερε εν σπέρματι στο σ π λ ά χ ν ο τ ο υ.
Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε κάτι σημαντικό: Το πάθος που εισβάλλει άπληστα μέσα στο έργο του Ντοστογιέφσκι, δεν είναι αποτέλεσμα ψυχρής θεώρησης των εγκοσμίων, ούτε αποκύημα φαντασίας που θα θύμιζε ψυχρότητα εργαστηρίου. Είναι κυρίως πάθος ζωής προσωπικό που ζητάει μια διέξοδο. Και τη βρίσκει με απαράμιλλο τρόπο μέσα στη τέχνη. Ταυτόχρονα ωστόσο ο Ντοστογιέφσκι προσπαθεί να παρασύρει, να φέρει μέσα στο ίδιο κλίμα τον αναγνώστη, να τον υψώσει ως τη βίωση του πάθους, ως εκεί που παραλύει η λογική και ο στοχασμός και καθαγιάζεται η ενέργεια. Να τον κάνει υποταχτικό του, συνθετικό των ηρώων του, κι εκεί, όταν πια κλείσει ο κύκλος της δράσης, που σημαίνει εγκλωβισμό σε χώρο χωρίς διέξοδο, όταν πια τον έχει εκμηδενίσει κι έχει κι ο ίδιος εκμηδενιστεί πάει να τον ανυψώσει και ν’ ανυψωθεί ταυτόχρονα ως τη Χριστιανική εγκαρτέρηση, ως τη θαλπωρή του Ναζωραίου. Βαθιά διαποτισμένος από μια Θρησκευτική πίστη ο Ντοστογιέφσκι, για να βρει το Θεό κατεβαίνει ως την έσχατη βαθμίδα της ανθρώπινης συμφοράς κι εκεί οικοδομεί ένα αιρετικό μεταφυσικό πιστεύω.
Ο Ντοστογιέφσκι δεν είναι, όπως άλλωστε είπαμε, ένα ντοκουμέντο μιας εποχής. Είναι ένας αυθεντικός μάρτυρας της ανθρώπινης ψυχής όπως αυτή εκδηλώνεται πέρα απ’ τις κοινωνικές συμβατικότητες, κοντά στην αληθινή της φυσιογνωμία. Σ’ αυτό το λόγο θα βρούμε ίσως τη σημαντικότερη αιτία της
επιβίωσής του.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου