Το διμηνιαίο περιοδικό Quantum κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Κάτοπτρο από το Μάιο του 1994 μέχρι τον Ιούλιο του 2001. Από το εξαιρετικό αυτό περιοδικό εκδόθηκαν συνολικά 44 τεύχη. Απευθυνόταν κυρίως ανθρώπους οι οποίοι είχαν γνώσεις πάνω στις φυσικές επιστήμες, επιπέδου τουλάχιστον πρώτου πανεπιστημιακού έτους, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι έλειπαν άρθρα όπως το κατωτέρω (το οποίο προέρχεται από το τρίτο τεύχος του τέταρτου τόμου), τα οποία απευθυνόντουσαν σε ένα ευρύτερο κοινό που ενδιαφερόταν για θέματα σχετικά με τις φυσικές επιστήμες (φυσική, χημεία, γεωλογία, βιολογία) και τα μαθηματικά. Το υλικό του προερχόταν από σταχυολόγηση άρθρων του αμερικάνικου Quantum και του Ρώσικου Kvant και σταμάτησε να εκδίδεται όταν ανέστειλε την έκδοση του το αμερικανικό περιοδικό.
------------------------------------------------------
Θα κληρονομήσουμε τη Γη;
Ανοιχτή επιστολή προς τους γιους μου
Αγαπητοί Νταγκ και Γκρεγκ,
κάθε γενιά πιστεύει ότι ο κόσμος πηγαίνει κατά διαβόλου — ρήση σκοτεινή το δίχως άλλο, που ξέρετε όμως πολύ καλά τι σημαίνει: τα πράγματα δεν είναι πια όπως παλιά... Τώρα μάλιστα που πλησιάζουμε μια νέα χιλιετία, από το μυαλό όλων μας περνάει η σκέψη: «Ίσως αυτή τη φορά τα νέα είναι πράγματι άσχημα. Ίσως ο κόσμος πηγαίνει όντως κατά διαόλου».
Μεγαλώσατε ακολουθώντας με σε μεγάλους περιπάτους στην ύπαιθρο συλλέγοντας τριλοβίτες και βραγχιόποδα ηλικίας 380 εκατομμυρίων ετών, αλλά και πλήθος άλλων προ πολλού εξαφανισμένων ιχνών μιας αληθινά πανάρχαιης ζωής. Γνωρίζετε ότι εξαφάνιση και εξέλιξη πηγαίνουν χέρι χέρι. Έχετε δει επίσης το απαράμιλλο σθένος της ζωής. Ξέρετε ότι όσο σκληρά κι αν ήταν τα πλήγματα που δέχτηκαν τα έμβια συστήματα ανά τους αιώνες, η ζωή παραμένει αξιοθαύμαστα ανθεκτική. Πάντοτε αναδύεται εκ νέου γεμάτη σφρίγος – ως σήμερα τουλάχιστον και μιλάμε για μια διαδρομή της τάξης των 3,5 δισεκατομμυρίων ετών.
Γνωρίζετε επίσης, έχοντας μάλιστα επιδείξει και προσωπικό ενδιαφέρον, για το ανερχόμενο κύμα εξαφάνισης το οποίο έχει αρχίσει να καταπίνει τα εκατομμύρια των ειδών που ζουν σήμερα. Η ζωή ίσως είναι ανθεκτική˙ μπορεί μάλιστα να καταφέρει να τα βγάλει πέρα και με αυτή την τελευταία κρίση μαζικής εξαφάνισης ειδών, και να ξεχυθεί σ’ ένα νέο εξελικτικό πανδαιμόνιο μορφής και χρώματος. Αυτό, όμως, ελάχιστα μας ικανοποιεί εδώ και τώρα – ιδιαίτερα εσάς, που έχετε ολόκληρη τη ζωή μπροστά σας.
Γνωρίζετε τις στατιστικές σχεδόν τόσο καλά όσο και εγώ. Τα είδη εξαφανίζονται με ρυθμό είκοσι επτά χιλιάδες το χρόνο (τρία την ώρα)! Αν αναλογιστούμε τα τελευταία 540 εκατομμύρια χρόνια, συνειδητοποιούμε ότι όλα τα προηγούμενα επεισόδια μαζικής εξαφάνισης προήλθαν από τη διατάραξη του φυσικού περιβάλλοντος και την κατάρρευση του οικοσυστήματος. Πριν εμφανιστούν στο προσκήνιο οι άνθρωποι, τα επεισόδια μαζικής εξαφάνισης προκαλούνταν από απότομες κλιματολογικές μεταβολές (αλλά και μια μεγάλη έκρηξη η οποία προκλήθηκε από τη σύγκρουση με κάποιον κομήτη, γεγονός που συνέβη τουλάχιστον μια φορά). Σήμερα, είναι εξίσου σαφές ότι ο πραγματικός ένοχος δεν είναι άλλος από το ίδιο μας το είδος, τον Homo sapiens.
Κόβουμε, καίμε, εξορύσσουμε και μολύνουμε τον πλανήτη μας με αυξανόμενους ρυθμούς. Μετατρέπουμε χερσαία οικοσυστήματα σε γεωργικές μονοκαλλιέργειες. Δημιουργούμε αχανή περιβάλλοντα από τσιμέντο, ατσάλι. πλαστικό και γυαλί που στερούνται ζωή – αν εξαιρέσουμε τη ζωή των υπόλοιπων συνανθρώπων μας και των λίγων συμβιούντων ειδών που φαίνεται να ευδοκιμούν στην περιφέρεια της ύπαρξης μας.
Εκτρέπουμε ρεύματα, και τα γεωργικά και βιομηχανικά απόβλητά μας δηλητηριάζουν τα ποτάμια, τις λίμνες, και τώρα πια και τους ωκεανούς μας Γνωρίζετε επίσης τις άμεσες και επικίνδυνες παρενέργειες της βιομηχανικής μας δραστηριότητας στην ατμόσφαιρα: η θερμοκρασία του πλανήτη αυξάνεται από τα «αέρια του θερμοκηπίου», όπως το διοξείδιο του άνθρακα, και δημιουργούνται τρύπες του όζοντος, που προκαλούνται από την αντίδραση μεταξύ του όζοντος και των χλωροφθορανθράκων όπως είναι το φρέον, από το οποίο σε τόσο μεγάλο βαθμό έχουμε εξαρτήσει την ψύξη των σπιτιών, των γραφείων και των αυτοκίνητων μας κατά τη διάρκεια των ολοένα και θερμότερων καλοκαιρινών μηνών.
Η άμεση καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος εξαιτίας της ανθρώπινης δραστηριότητας είναι το ακριβές ανάλογο της μεταβολής των οικοσυστημάτων εξαιτίας των κλιματολογικών αλλαγών του παρελθόντος – αλλαγών που πυροδότησαν τη σχετικά αναπάντεχη εξαφάνιση πολύ μεγάλου αριθμού ειδών. Έχουμε παγιδευτεί σ' έναν φαύλο κύκλο˙ απ’ ό,τι φαίνεται, μας διακρίνει μια αχαλίνωτη συλλογική ορμή και μια εκ πρώτης όψεως διαρκής ικανότητα να εκμεταλλευόμαστε και να «διευρύνουμε» πόρους με αενάως αυξανόμενη αποδοτικότητα. Κάθε φορά δε που επιτυγχάνουμε μια ρηξικέλευθη ανακάλυψη, ο πληθυσμός μας εκτινάσσεται στα ύψη.
Πρόκειται όντως για φαύλο κύκλο. Και μπορείτε να δείτε ότι η πραγματική αιτία αυτής της ασυγκρότητης καταστροφής του φυσικού κόσμου από τον άνθρωπο δεν είναι άλλη από την ανεξέλεγκτη πληθυσμιακή αύξηση. Πριν από δέκα χιλιάδες χρόνια, στην απαρχή της γεωργίας, δεν υπήρχαν περισσότεροι από ένα εκατομμύριο άνθρωποι πάνω στη Γη. Σήμερα υπάρχουν 5,7 δισεκατομμύρια – και ο αριθμός αυξάνεται κατακόρυφα. Όσο αυξάνεται ο πληθυσμός τόσο περισσότεροι πόροι θα απαιτούνται˙ η περαιτέρω διεύρυνση τέτοιων πόρων – με μια σπανία αλλά σημαντική εξαίρεση στην οποία θα αναφερθώ οε λίγο – γεννά όλο και περισσότερους ανθρώπους.
Το πρόβλημα, φυσικά, είναι ότι το ίδιο μας το είδος βρίσκεται σε κίνδυνο. Μολονότι η πληθυσμιακή έκρηξη δεν εξοντώνει τον πολιτισμένο κόσμο – μέσω της πείνας, των πολέμων, ακόμη και των ασθενειών – το είδος μας εξακολουθεί να αντιμετωπίζει την εξαιρετικά σημαντική πιθανότητα να καταποντιστεί μαζί με εκατομμύρια άλλα είδη σε μια μαζική εξαφάνιση αποκλειστικά δίκης του έμπνευσης. Και τούτο επειδή είναι λάθος να υποθέτουμε, όπως κάνουν ακόμη πολλοί από μας, ότι δεν αποτελούμε πλέον μέρος του φυσικού κόσμου – και πως οτιδήποτε συμβαίνει σε όλα αυτά τα οικοσυστήματα και είδη «εκεί έξω» δεν έχει συνέπειες σ’ εμάς.
Με αυτή την ιδέα εξαπατούμε τους εαυτούς μας τα τελευταία δέκα χιλιάδες χρονιά - από τότε που επινοήθηκε για πρώτη φορά η γεωργία στη Μέση Ανατολή και κατέστη δυνατή η μόνιμη εγκατάσταση πληθυσμών, με βάση την προβλέψιμη παροχή τροφής. Είμαστε τυχεροί που έχουμε την ιουδαιοχριστιανική Βίβλο, ένα από τα λίγα κείμενα που οι ρίζες τους φτάνουν σ' εκείνη την κρίσιμη μεταβατική περίοδο, αφού η επινόηση της γεωργίας ήταν αυτή που άλλαξε μια για πάντα τη στάση του άνθρωπου απέναντι στη φύση. Και οι συγγραφείς του κειμένου που ονομάζουμε «Βίβλο» το γνώριζαν αυτό, και φρόντισαν να το καταγραφούν.
Η Γένεση περιέχει πολλές ιστορίες, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται δυόμισι εκδοχές σχετικά με τη Δημιουργία του Κόσμου. Μας λέει ότι δημιουργηθήκαμε κατ' εικόνα και καθ' ομοίωση του θεού, και ότι προορισμός μας ήταν η «κυριαρχία» μας στη γη και σε όλα τα όντα. Είμαι πεπεισμένος, όμως, ότι εμείς έχουμε δημιουργήσει τον θεό κατ' εικόνα και καθ' ομοίωση μας, και ότι δεν συνέβη το αντίστροφο. Περιττό βέβαια να σας υπενθυμίσω την πεποίθηση μου ότι ο πλανήτης Γη έχει μια πολύ μακρά ιστορία – ένα είδος δίκης του «εξέλιξης», αντίστοιχης με την ανάπτυξη του ηλιακού συστήματος, του Γαλαξία μας, και του ίδιου του σύμπαντος. Γνωρίζετε επίσης τη βεβαιότητά μου ότι όλα τα είδη – ζώντα και εξαφανισμένα – κατάγονται από έναν κοινό πρόγονο που εμφανίστηκε περισσότερα από 3,5 δισεκατομμύρια χρονιά πριν, μέσω μιας φυσικής διαδικασίας βιολογικής εξέλιξης. Γνωρίζετε επίσης τις σκέψεις μου για τον Homo sapiens: εξελιχθήκαμε όπως ακριβώς και τα υπόλοιπα είδη.
Η Γένεση δεν μπορεί να είναι σήμερα αντικείμενο μελέτης προκειμένου να έχουμε μια ακριβή θεώρηση της ιστορίας του Κόσμου και της γήινης ζωής, Πρέπει, όμως, να τη μελετούμε με προσοχή, για να μάθουμε ποια άποψη είχαν για τον άνθρωπο ορισμένοι σοφοί πρόγονοι μας, πριν από τόσες χιλιετίες. Και τούτο επειδή στη Γένεση υπάρχει μια ουσιαστική αλήθεια – η αναγνώριση του ότι οι άνθρωποι είχαν πλέον μεταβάλει τη θέση τους στον φυσικό κόσμο.
Όλα τα είδη, με μοναδική εξαίρεση το δικό μας, είναι χωρισμένα σε σχετικά μικρούς πληθυσμούς˙ καθένας από αυτούς τους πληθυσμούς είναι ενσωματωμένος σ' ένα τοπικό, δυναμικό οικοσύστημα. Οι σκίουροι στο Σέντραλ Παρκ ανησυχούν περισσότερο για την υγεία των δρυών και για το που βρίσκονται τα κλαψοπούλια στη γειτονία τους παρά για την ευζωία των μελών του είδους τους στον ποταμό του Νιου Τζέρσεϋ. Οι προγονοί μας δεν διέφεραν καθόλου ως προς αυτό, και υπάρχουν ακόμη και σήμερα άνθρωποι (στο χείλος επικείμενης εξαφάνισης) που ζουν οε τοπικούς πληθυσμούς και διαδραματίζουν αποφασιστικούς ρόλους σε τοπικά οικοσυστήματα. Οι Γιανομάνι – οι οποίοι σήμερα σφαγιάζονται από χρυσωρύχους στην Αμαζονία της Βενεζουέλας και της Βραζιλίας – αποτελούν μια τέτοια περίπτωση.
Το γεγονός είναι ότι η γεωργία άλλαξε όλη αυτή την κατάσταση. Με τη γεωργία κηρύξαμε ουσιαστικά και πρακτικά τον πόλεμο στα τοπικά οικοσυστήματα. Όλα τα φυτά, εκτός από τα ένα-δυο είδη που καλλιεργούσαμε, μεταβλήθηκαν ξαφνικά οε «ζιζάνια». Όλα τα ζώα, εκτός από τα λίγα που εξημερώσαμε και εκείνα που περιστασιακά κυνηγούσαμε, έγιναν «βλαβερά». Κατά τα φαινόμενα, είχαμε απελευθερωθεί από τον φυσικό κόσμο. Δεν εξαρτιόμασταν πλέον από την ετήσια γαλαντομία του. Είχαμε την πολυτέλεια, έτσι αισθανόμασταν τουλάχιστον, να τον περιφρονούμε, να νιώθουμε ότι του έχουμε ξεφύγει, ότι του επιβληθήκαμε. Είχαμε επιτύχει την «κυριαρχία».
Αφότου συνέβη αυτή η μεταβολή, ο πληθυσμός άρχισε να αυξάνεται˙ από 1 εκατομμύριο ανήλθε οε 5,7 δισεκατομμύρια μέσα σε μόλις δέκα χιλιάδες χρονιά: είναι κάτι το εκπληκτικό! Για ένα μεγάλο διάστημα, πάντως, φαινόταν να τα πηγαίνουμε πολύ καλά με τη νεόκοπη ελευθερία μας. Μπορούσαμε να ρυπαίνουμε το περιβάλλον με φαινομενική ασυδοσία. Μπορούσαμε να εγκαταλείπουμε τους οικισμούς μόλις το έδαφος εξαντλούνταν και να εγκαθιστάμεθα αλλού. Αφήναμε τη φύση να διορθώσει την καταστροφή – επαρκέστατη ένδειξη (θα σκεφτόταν κανείς) του ότι δεν ήμασταν και τόσο ανεξάρτητοι από τη φύση όσο μας άρεσε να πιστεύουμε.
Σήμερα, πάντως, αν δεν έχουμε κατακλύσει κυριολεκτικά τον πλανήτη, προσεγγίζουμε ταχύτατα το σημείο εκείνο όπου οι πλουτοπαραγωγικές πηγές δεν θα επαρκούν για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες του συνολικού ανθρώπινου πληθυσμού. Ο Thomas Multhus είχε προβλέψει αυτό τον κίνδυνο ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα. Μερικοί οικονομολόγοι. όπως ο Julian Simon του Πανεπιστημίου της Μαίρυλαντ, επιμένουν να αρνούνται ακόμη και την ύπαρξη του προβλήματος. Σε τελευταία ανάλυση, ισχυρίζονται, ο πλούτος από την εκβιομηχάνιση τείνει να σταθεροποιήσει την πληθυσμιακή αύξηση. Έχει εκλείψει, όμως, κάθε ελπίδα ότι το βιοτικό επίπεδο του Τρίτου Κόσμου θα φτάσει ποτέ το δικό μας. Και όπως έχουν τα πράγματα, εμείς, στα προνομιούχα πλούσια κράτη, καταναλώνουμε κατά κεφαλή περίπου τριάντα φορές περισσότερους πόρους από κάποιον που ζει, ας πούμε, στο Μπανγκλαντές. Στην πραγματικότητα, ο πληθυσμός των Ηνωμένων Πολιτειών πρέπει να πολλαπλασιαστεί επί τριάντα για να μετρηθεί η αληθινή επίδραση που έχει το μέγεθος του στην παγκόσμια οικονομία.
Όλα αυτά ακούγονται καταθλιπτικά. Φαίνεται σαν να πιστεύω πραγματικά ότι ο κόσμος πηγαίνει κατά διαβόλου. Ωστόσο, δεν το πιστεύω, ή μάλλον, δεν πιστεύω και ανάγκη κάτι τέτοιο. Και να γιατί.
Η γεωργία ήταν απλώς ένα συνταρακτικό βήμα σε μια μακρά αλυσίδα εξελικτικών πολιτισμικών επεισοδίων στην ανθρώπινη προϊστορία. Μετά την έλευση του υλικού πολιτισμού, περίπου 2,5 εκατομμύρια χρόνια πριν, η ανθρώπινη οικολογική ιστορία μπορεί να ερμηνευτεί ως μια μακρά, και συχνά πολύ ευφυής και επιτυχής προσπάθεια να αντεπεξέλθουμε στις φυσικές αντιξοότητες. Η έλευση της φωτιάς, για παράδειγμα, έδωσε τη δυνατότητα στους προγόνους μας του είδους Homo erectus να εγκαταλείψουν την Αφρική, μόλις ένα εκατομμύριο χρόνια πριν, και να ταξιδέψουν προς τα βόρεια αψηφώντας τον κίνδυνο των παγετώνων, προκειμένου να κυνηγήσουν τα μεγάλα ζώα της Ευρώπης της Εποχής των Παγετώνων.
Η γεωργία δεν ήταν μια μηχανορραφία κατά της φύσης – ήταν απλώς η συνέχιση μιας πολιτισμικά προσαρμοστικής στρατηγικής για την ασφαλέστερη απόκτηση πόρων. Το θέμα είναι ότι ο μύθος – η ιστορία περί του ποιοι είμαστε και ποια είναι η θέση μας απέναντι στη φύση – που διαβάζουμε στη Γένεση αποτελεί την εξήγηση του status quo που μόλις είχε επιτευχθεί. Ο καθένας μας, διαρκώς, χρειάζεται τέτοιες ιστορίες, τέτοιες εξηγήσεις, απλά για να λειτουργήσει.
Ο μύθος της Γένεσης ήταν μια καλή ιστορία για την εποχή της. Εγώ πιστεύω ότι η έννοια του θεού, όπως μεταδόθηκε ως εμάς από εκείνες τις μακρινές εποχές, δεν αντανακλά τίποτε άλλο από την ανάγκη μας να επινοήσουμε κάτι παντοδύναμο και πανταχού παρόν προκειμένου να εξωραΐσουμε τη συνειδητή υπέρβαση εκ μέρους μας των ορίων του τοπικού οικοσυστήματος. Οι άνθρωποι που εξακολουθούν να ζουν μέσα σε οικοσυστήματα συνηθίζουν να αναγνωρίζουν την ύπαρξη πνευμάτων στα είδη που τους περιβάλλουν – δεν φαίνεται όμως να έχουν την ανάγκη ενός φιλεύσπλαχνου ή τιμωρού Παντοδύναμου Θεού.
Κατά τα άλλα, όμως, ο μύθος της κυριαρχίας έμοιαζε να συμφωνεί με τα γεγονότα. Φαινόταν πράγματι ότι είχαμε ξεφύγει από τους περιορισμούς της φύσης – σε σημείο ώστε να μπορούμε να αρνούμαστε ότι υπήρξαμε ποτέ τμήμα της.
Η ιστορία, όμως, δεν «πάει» άλλο. Και εδώ βρίσκεται η πραγματική ελπίδα για το μέλλον˙ πρέπει να την αναπροσαρμόσουμε. Οφείλουμε να αντιληφθούμε ότι στην πραγματικότητα ποτέ δεν ξεφύγαμε από τα όρια της φύσης, αλλά απλώς επανακαθορίσαμε το ρόλο μας μέσα σ' αυτήν. Βλέπουμε ξεκάθαρα ότι δεν μπορούμε πλέον να ρυπαίνουμε ασύδοτα τα τοπικά οικοσυστήματα. Όπως επισήμανε ο τύπος πρόσφατα, η αποξήρανση και η μόλυνση των ελών στερεί από τροφή και δηλητηριάζει τα ψάρια και τα θαλασσινά των ακτών, που τόσο ζωτική σημασία έχουν για την οικονομία και τη διατροφή μας.
Είμαστε το μοναδικό παγκόσμιο είδος που αλληλεπιδρά με το παγκόσμιο περιβάλλον ως σύνολο. Συναλλασσόμαστε μεταξύ μας με ένα τρισεκατομμύριο δολάρια κάθε μέρα οε παγκόσμια βάση. Και αυτό το ένα τρισεκατομμύριο έχει αντίκτυπο στον φυσικό κόσμο.
Εν τω μεταξύ, το παγκόσμιο σύστημα – η ατμόσφαιρα, η υδρόσφαιρα, η λιθόσφαιρα και η βιόσφαιρα - πασχίζει για να διατηρήσει το status quo (όχι συνειδητά, βέβαια, αλλά μέσω των κύκλων αλληλεπίδρασης που προκύπτουν από καθαρή φυσική και χημεία). Η υγεία του παγκόσμιου οικοσυστήματος δεν είναι τίποτε περισσότερο – ή λιγότερο – από τη συλλογική υγεία όλων των τοπικών οικοσυστημάτων που το συναποτελούν και συνδέονται όλα μεταξύ τους με έναν πολύπλοκο δίκτυο ροής ενέργειας. Κόψτε τα τροπικά δάση και θα έχετε μεταβάλει την κατανομή των βροχοπτώσεων και τη ροή θρεπτικών ουσιών στη θαλασσα. Δηλητηριάστε την επιφάνεια των ωκεανών και θα έχετε εξαλείψει την κύρια πηγή αναπλήρωσης του ατμοσφαιρικού οξυγόνου. Φαίνεται σχεδόν αστείο το ότι μας πέρασε κάποτε απ' το μυαλό η ιδέα πως ξεφύγαμε από τους περιορισμούς της φύσης. Τώρα, όμως, το βλέπουμε καθαρά: μπορεί να μεταβάλαμε ριζικά τη στάση μας απέναντι της, καθώς και τη θέση μας μέσα σ' αυτήν, αλλά ποτέ δεν καταφέραμε να της ξεφύγουμε. Και τώρα, εμείς οι ίδιοι απειλούμε με εξαφάνιση τους εαυτούς μας και πάμπολλα από τα οικεία μας είδη.
Τι να κάνουμε: Να σταθεροποιήσουμε τον πληθυσμό. Πώς; Αυτό τείνει να το κάνει η οικονομική ανάπτυξη. Είναι όμως πολύ αργά για να σκεφτόμαστε ρεαλιστικά με τέτοιους ορούς˙ δεν υπάρχει πλέον τρόπος να αναβαθμιστούν οι οικονομίες του Τρίτου Κόσμου στο σημερινό οικονομικό επίπεδο των εκβιομηχανισμένων κρατών. Υπάρχουν όμως ενθαρρυντικές ενδείξεις ότι η εκπαίδευση μπορεί να έχει το ίδιο αποτέλεσμα. Ιδιαίτερα η εκπαίδευση, η χειραφέτηση και η οικονομική ενδυνάμωση των γυναικών. Αυξάνονται ολοένα τα στοιχεία που δείχνουν ότι οι γυναίκες θα εγκατέλειπαν με ενθουσιασμό τις πολλαπλές γεννήσεις εάν τους παρέχονταν εναλλακτικοί τρόποι διαβίωσης.
Η εκπαίδευση είναι το σημαντικότερο κλειδί. Καταλήξαμε στην παρούσα στενωπό έντιμα – και μάλιστα με μεγάλη δόση ευφυΐας. Είμαστε το μόνο είδος (το πιστεύω ακράδαντα) που έχει νόηση και πραγματικό πολιτισμό. Χρησιμοποιήσαμε τον πολιτισμό, την ευφυΐα και τις δεξιότητες μας, με αποκλειστικό και διαρκές μέλημα τη βελτίωση της οικολογικής μας προσαρμογής – πώς να επιβιώσουμε, πώς να αντιμετωπίσουμε τη σκληρή πραγματικότητα της φυσικής διαβίωσης.
Οι προσπάθειές μας που αποσκοπούν στο να αντεπεξέλθουμε στις δυσκολίες πρέπει να συνεχιστούν. Πρέπει, όμως. να αναθεωρήσουμε και το μύθο μας σχετικά με το ποιοι είμαστε και ποια είναι η θέση μας στον Κόσμο. Πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι αποτελούμε μέρος της φύσης – και ότι καταλαμβάνουμε μια μοναδική θέση ως παγκόσμιο είδος. Πρέπει να σπάσουμε τον φυσικό βιολογικό κύκλο στον οποίο ο πληθυσμός πάντοτε αυξάνεται όσο αυξάνεται η πρόσβαση σε πόρους. Πρέπει να καταστήσουμε όντως έμφρονα – αντάξιο του ονόματός του – τον Homo sapiens, τον «έμφρονα άνθρωπο».
Αν αναγνωρίσουμε ότι η Γη δεν μας ανήκει, αν συγκρατήσουμε τους εαυτούς μας, αν αποκαταστήσουμε τα οικοσυστήματα και επιτρέψουμε στα άλλα είδη να ζήσουν, υπάρχουν σοβαρές πιθανότητες να επιβιώσουμε – εμείς και τα υπόλοιπα οικεία μας είδη – για να κληρονομήσουμε τη Γη. Η πρόκληση είναι μεγάλη, αλλά μπορούμε να αντεπεξέλθουμε σ’ αυτήν Υπάρχουν μερικά ελπιδοφόρα σημάδια. Η καταστροφή του όζοντος, π.χ., έχει αρχίσει να αναστρέφεται, επειδή οι άνθρωποι συνήλθαν και ανέλαβαν συντονισμένη και αποφασιστική δράση. Εναπόκειται τώρα στη γενιά σας να ολοκληρώσει τη στροφή σε μια διαφοροποιημένη, περισσότερο ακριβή άποψη για το ποιοι είμαστε και ποια είναι η θέση μας στον φυσικό κόσμο.
Καλή τύχη, παιδιά!
Ο μπαμπάς.
Niels Eldredge
Ο Niels Eldredge είναι δραστήριος ερευνητής παλαιοντολόγος, μέλος του επιτελείου του Αμερικάνικου Μουσείου Φυσικής Ιστορίας, από το 1969. Αφιέρωσε ολόκληρη τη σταδιοδρομία του στο να επιτύχει καλύτερη συμφωνία της εξελικτικής θεωρίας και του αρχείου των απολιθωμάτων. Το 1972, αυτός και ο Stephen Jay Gould ανακοίνωσαν τη θεωρία της εστιγμένης ισορροπίας. Από τότε ο Niels Eldredge ανέπτυξε τις απόψεις του για την ιεραρχική δομή των έμβιων συστημάιων, και τη φύση της σχέσης μεταξύ οικολογίας και εξέλιξης. Δίνει τακτικά διαλέξεις σε πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα για θέματα εξελικτικής θεωρίας και βιολογικής ποικιλομορφίας, και για το ταξιδιωτικό πρόγραμμα του Αμερικάνικου Μουσείου. Είναι δραστήριος παρατηρητής πουλιών, συλλέκτης, και απολαμβάνει να παίζει κορνέτα και τρομπέτα.
------------------------------------------------------
Θα κληρονομήσουμε τη Γη;
Ανοιχτή επιστολή προς τους γιους μου
Αγαπητοί Νταγκ και Γκρεγκ,
κάθε γενιά πιστεύει ότι ο κόσμος πηγαίνει κατά διαβόλου — ρήση σκοτεινή το δίχως άλλο, που ξέρετε όμως πολύ καλά τι σημαίνει: τα πράγματα δεν είναι πια όπως παλιά... Τώρα μάλιστα που πλησιάζουμε μια νέα χιλιετία, από το μυαλό όλων μας περνάει η σκέψη: «Ίσως αυτή τη φορά τα νέα είναι πράγματι άσχημα. Ίσως ο κόσμος πηγαίνει όντως κατά διαόλου».
Μεγαλώσατε ακολουθώντας με σε μεγάλους περιπάτους στην ύπαιθρο συλλέγοντας τριλοβίτες και βραγχιόποδα ηλικίας 380 εκατομμυρίων ετών, αλλά και πλήθος άλλων προ πολλού εξαφανισμένων ιχνών μιας αληθινά πανάρχαιης ζωής. Γνωρίζετε ότι εξαφάνιση και εξέλιξη πηγαίνουν χέρι χέρι. Έχετε δει επίσης το απαράμιλλο σθένος της ζωής. Ξέρετε ότι όσο σκληρά κι αν ήταν τα πλήγματα που δέχτηκαν τα έμβια συστήματα ανά τους αιώνες, η ζωή παραμένει αξιοθαύμαστα ανθεκτική. Πάντοτε αναδύεται εκ νέου γεμάτη σφρίγος – ως σήμερα τουλάχιστον και μιλάμε για μια διαδρομή της τάξης των 3,5 δισεκατομμυρίων ετών.
Γνωρίζετε επίσης, έχοντας μάλιστα επιδείξει και προσωπικό ενδιαφέρον, για το ανερχόμενο κύμα εξαφάνισης το οποίο έχει αρχίσει να καταπίνει τα εκατομμύρια των ειδών που ζουν σήμερα. Η ζωή ίσως είναι ανθεκτική˙ μπορεί μάλιστα να καταφέρει να τα βγάλει πέρα και με αυτή την τελευταία κρίση μαζικής εξαφάνισης ειδών, και να ξεχυθεί σ’ ένα νέο εξελικτικό πανδαιμόνιο μορφής και χρώματος. Αυτό, όμως, ελάχιστα μας ικανοποιεί εδώ και τώρα – ιδιαίτερα εσάς, που έχετε ολόκληρη τη ζωή μπροστά σας.
Γνωρίζετε τις στατιστικές σχεδόν τόσο καλά όσο και εγώ. Τα είδη εξαφανίζονται με ρυθμό είκοσι επτά χιλιάδες το χρόνο (τρία την ώρα)! Αν αναλογιστούμε τα τελευταία 540 εκατομμύρια χρόνια, συνειδητοποιούμε ότι όλα τα προηγούμενα επεισόδια μαζικής εξαφάνισης προήλθαν από τη διατάραξη του φυσικού περιβάλλοντος και την κατάρρευση του οικοσυστήματος. Πριν εμφανιστούν στο προσκήνιο οι άνθρωποι, τα επεισόδια μαζικής εξαφάνισης προκαλούνταν από απότομες κλιματολογικές μεταβολές (αλλά και μια μεγάλη έκρηξη η οποία προκλήθηκε από τη σύγκρουση με κάποιον κομήτη, γεγονός που συνέβη τουλάχιστον μια φορά). Σήμερα, είναι εξίσου σαφές ότι ο πραγματικός ένοχος δεν είναι άλλος από το ίδιο μας το είδος, τον Homo sapiens.
Κόβουμε, καίμε, εξορύσσουμε και μολύνουμε τον πλανήτη μας με αυξανόμενους ρυθμούς. Μετατρέπουμε χερσαία οικοσυστήματα σε γεωργικές μονοκαλλιέργειες. Δημιουργούμε αχανή περιβάλλοντα από τσιμέντο, ατσάλι. πλαστικό και γυαλί που στερούνται ζωή – αν εξαιρέσουμε τη ζωή των υπόλοιπων συνανθρώπων μας και των λίγων συμβιούντων ειδών που φαίνεται να ευδοκιμούν στην περιφέρεια της ύπαρξης μας.
Εκτρέπουμε ρεύματα, και τα γεωργικά και βιομηχανικά απόβλητά μας δηλητηριάζουν τα ποτάμια, τις λίμνες, και τώρα πια και τους ωκεανούς μας Γνωρίζετε επίσης τις άμεσες και επικίνδυνες παρενέργειες της βιομηχανικής μας δραστηριότητας στην ατμόσφαιρα: η θερμοκρασία του πλανήτη αυξάνεται από τα «αέρια του θερμοκηπίου», όπως το διοξείδιο του άνθρακα, και δημιουργούνται τρύπες του όζοντος, που προκαλούνται από την αντίδραση μεταξύ του όζοντος και των χλωροφθορανθράκων όπως είναι το φρέον, από το οποίο σε τόσο μεγάλο βαθμό έχουμε εξαρτήσει την ψύξη των σπιτιών, των γραφείων και των αυτοκίνητων μας κατά τη διάρκεια των ολοένα και θερμότερων καλοκαιρινών μηνών.
Η άμεση καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος εξαιτίας της ανθρώπινης δραστηριότητας είναι το ακριβές ανάλογο της μεταβολής των οικοσυστημάτων εξαιτίας των κλιματολογικών αλλαγών του παρελθόντος – αλλαγών που πυροδότησαν τη σχετικά αναπάντεχη εξαφάνιση πολύ μεγάλου αριθμού ειδών. Έχουμε παγιδευτεί σ' έναν φαύλο κύκλο˙ απ’ ό,τι φαίνεται, μας διακρίνει μια αχαλίνωτη συλλογική ορμή και μια εκ πρώτης όψεως διαρκής ικανότητα να εκμεταλλευόμαστε και να «διευρύνουμε» πόρους με αενάως αυξανόμενη αποδοτικότητα. Κάθε φορά δε που επιτυγχάνουμε μια ρηξικέλευθη ανακάλυψη, ο πληθυσμός μας εκτινάσσεται στα ύψη.
Πρόκειται όντως για φαύλο κύκλο. Και μπορείτε να δείτε ότι η πραγματική αιτία αυτής της ασυγκρότητης καταστροφής του φυσικού κόσμου από τον άνθρωπο δεν είναι άλλη από την ανεξέλεγκτη πληθυσμιακή αύξηση. Πριν από δέκα χιλιάδες χρόνια, στην απαρχή της γεωργίας, δεν υπήρχαν περισσότεροι από ένα εκατομμύριο άνθρωποι πάνω στη Γη. Σήμερα υπάρχουν 5,7 δισεκατομμύρια – και ο αριθμός αυξάνεται κατακόρυφα. Όσο αυξάνεται ο πληθυσμός τόσο περισσότεροι πόροι θα απαιτούνται˙ η περαιτέρω διεύρυνση τέτοιων πόρων – με μια σπανία αλλά σημαντική εξαίρεση στην οποία θα αναφερθώ οε λίγο – γεννά όλο και περισσότερους ανθρώπους.
Το πρόβλημα, φυσικά, είναι ότι το ίδιο μας το είδος βρίσκεται σε κίνδυνο. Μολονότι η πληθυσμιακή έκρηξη δεν εξοντώνει τον πολιτισμένο κόσμο – μέσω της πείνας, των πολέμων, ακόμη και των ασθενειών – το είδος μας εξακολουθεί να αντιμετωπίζει την εξαιρετικά σημαντική πιθανότητα να καταποντιστεί μαζί με εκατομμύρια άλλα είδη σε μια μαζική εξαφάνιση αποκλειστικά δίκης του έμπνευσης. Και τούτο επειδή είναι λάθος να υποθέτουμε, όπως κάνουν ακόμη πολλοί από μας, ότι δεν αποτελούμε πλέον μέρος του φυσικού κόσμου – και πως οτιδήποτε συμβαίνει σε όλα αυτά τα οικοσυστήματα και είδη «εκεί έξω» δεν έχει συνέπειες σ’ εμάς.
Με αυτή την ιδέα εξαπατούμε τους εαυτούς μας τα τελευταία δέκα χιλιάδες χρονιά - από τότε που επινοήθηκε για πρώτη φορά η γεωργία στη Μέση Ανατολή και κατέστη δυνατή η μόνιμη εγκατάσταση πληθυσμών, με βάση την προβλέψιμη παροχή τροφής. Είμαστε τυχεροί που έχουμε την ιουδαιοχριστιανική Βίβλο, ένα από τα λίγα κείμενα που οι ρίζες τους φτάνουν σ' εκείνη την κρίσιμη μεταβατική περίοδο, αφού η επινόηση της γεωργίας ήταν αυτή που άλλαξε μια για πάντα τη στάση του άνθρωπου απέναντι στη φύση. Και οι συγγραφείς του κειμένου που ονομάζουμε «Βίβλο» το γνώριζαν αυτό, και φρόντισαν να το καταγραφούν.
Η Γένεση περιέχει πολλές ιστορίες, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται δυόμισι εκδοχές σχετικά με τη Δημιουργία του Κόσμου. Μας λέει ότι δημιουργηθήκαμε κατ' εικόνα και καθ' ομοίωση του θεού, και ότι προορισμός μας ήταν η «κυριαρχία» μας στη γη και σε όλα τα όντα. Είμαι πεπεισμένος, όμως, ότι εμείς έχουμε δημιουργήσει τον θεό κατ' εικόνα και καθ' ομοίωση μας, και ότι δεν συνέβη το αντίστροφο. Περιττό βέβαια να σας υπενθυμίσω την πεποίθηση μου ότι ο πλανήτης Γη έχει μια πολύ μακρά ιστορία – ένα είδος δίκης του «εξέλιξης», αντίστοιχης με την ανάπτυξη του ηλιακού συστήματος, του Γαλαξία μας, και του ίδιου του σύμπαντος. Γνωρίζετε επίσης τη βεβαιότητά μου ότι όλα τα είδη – ζώντα και εξαφανισμένα – κατάγονται από έναν κοινό πρόγονο που εμφανίστηκε περισσότερα από 3,5 δισεκατομμύρια χρονιά πριν, μέσω μιας φυσικής διαδικασίας βιολογικής εξέλιξης. Γνωρίζετε επίσης τις σκέψεις μου για τον Homo sapiens: εξελιχθήκαμε όπως ακριβώς και τα υπόλοιπα είδη.
Η Γένεση δεν μπορεί να είναι σήμερα αντικείμενο μελέτης προκειμένου να έχουμε μια ακριβή θεώρηση της ιστορίας του Κόσμου και της γήινης ζωής, Πρέπει, όμως, να τη μελετούμε με προσοχή, για να μάθουμε ποια άποψη είχαν για τον άνθρωπο ορισμένοι σοφοί πρόγονοι μας, πριν από τόσες χιλιετίες. Και τούτο επειδή στη Γένεση υπάρχει μια ουσιαστική αλήθεια – η αναγνώριση του ότι οι άνθρωποι είχαν πλέον μεταβάλει τη θέση τους στον φυσικό κόσμο.
Όλα τα είδη, με μοναδική εξαίρεση το δικό μας, είναι χωρισμένα σε σχετικά μικρούς πληθυσμούς˙ καθένας από αυτούς τους πληθυσμούς είναι ενσωματωμένος σ' ένα τοπικό, δυναμικό οικοσύστημα. Οι σκίουροι στο Σέντραλ Παρκ ανησυχούν περισσότερο για την υγεία των δρυών και για το που βρίσκονται τα κλαψοπούλια στη γειτονία τους παρά για την ευζωία των μελών του είδους τους στον ποταμό του Νιου Τζέρσεϋ. Οι προγονοί μας δεν διέφεραν καθόλου ως προς αυτό, και υπάρχουν ακόμη και σήμερα άνθρωποι (στο χείλος επικείμενης εξαφάνισης) που ζουν οε τοπικούς πληθυσμούς και διαδραματίζουν αποφασιστικούς ρόλους σε τοπικά οικοσυστήματα. Οι Γιανομάνι – οι οποίοι σήμερα σφαγιάζονται από χρυσωρύχους στην Αμαζονία της Βενεζουέλας και της Βραζιλίας – αποτελούν μια τέτοια περίπτωση.
Το γεγονός είναι ότι η γεωργία άλλαξε όλη αυτή την κατάσταση. Με τη γεωργία κηρύξαμε ουσιαστικά και πρακτικά τον πόλεμο στα τοπικά οικοσυστήματα. Όλα τα φυτά, εκτός από τα ένα-δυο είδη που καλλιεργούσαμε, μεταβλήθηκαν ξαφνικά οε «ζιζάνια». Όλα τα ζώα, εκτός από τα λίγα που εξημερώσαμε και εκείνα που περιστασιακά κυνηγούσαμε, έγιναν «βλαβερά». Κατά τα φαινόμενα, είχαμε απελευθερωθεί από τον φυσικό κόσμο. Δεν εξαρτιόμασταν πλέον από την ετήσια γαλαντομία του. Είχαμε την πολυτέλεια, έτσι αισθανόμασταν τουλάχιστον, να τον περιφρονούμε, να νιώθουμε ότι του έχουμε ξεφύγει, ότι του επιβληθήκαμε. Είχαμε επιτύχει την «κυριαρχία».
Αφότου συνέβη αυτή η μεταβολή, ο πληθυσμός άρχισε να αυξάνεται˙ από 1 εκατομμύριο ανήλθε οε 5,7 δισεκατομμύρια μέσα σε μόλις δέκα χιλιάδες χρονιά: είναι κάτι το εκπληκτικό! Για ένα μεγάλο διάστημα, πάντως, φαινόταν να τα πηγαίνουμε πολύ καλά με τη νεόκοπη ελευθερία μας. Μπορούσαμε να ρυπαίνουμε το περιβάλλον με φαινομενική ασυδοσία. Μπορούσαμε να εγκαταλείπουμε τους οικισμούς μόλις το έδαφος εξαντλούνταν και να εγκαθιστάμεθα αλλού. Αφήναμε τη φύση να διορθώσει την καταστροφή – επαρκέστατη ένδειξη (θα σκεφτόταν κανείς) του ότι δεν ήμασταν και τόσο ανεξάρτητοι από τη φύση όσο μας άρεσε να πιστεύουμε.
Σήμερα, πάντως, αν δεν έχουμε κατακλύσει κυριολεκτικά τον πλανήτη, προσεγγίζουμε ταχύτατα το σημείο εκείνο όπου οι πλουτοπαραγωγικές πηγές δεν θα επαρκούν για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες του συνολικού ανθρώπινου πληθυσμού. Ο Thomas Multhus είχε προβλέψει αυτό τον κίνδυνο ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα. Μερικοί οικονομολόγοι. όπως ο Julian Simon του Πανεπιστημίου της Μαίρυλαντ, επιμένουν να αρνούνται ακόμη και την ύπαρξη του προβλήματος. Σε τελευταία ανάλυση, ισχυρίζονται, ο πλούτος από την εκβιομηχάνιση τείνει να σταθεροποιήσει την πληθυσμιακή αύξηση. Έχει εκλείψει, όμως, κάθε ελπίδα ότι το βιοτικό επίπεδο του Τρίτου Κόσμου θα φτάσει ποτέ το δικό μας. Και όπως έχουν τα πράγματα, εμείς, στα προνομιούχα πλούσια κράτη, καταναλώνουμε κατά κεφαλή περίπου τριάντα φορές περισσότερους πόρους από κάποιον που ζει, ας πούμε, στο Μπανγκλαντές. Στην πραγματικότητα, ο πληθυσμός των Ηνωμένων Πολιτειών πρέπει να πολλαπλασιαστεί επί τριάντα για να μετρηθεί η αληθινή επίδραση που έχει το μέγεθος του στην παγκόσμια οικονομία.
Όλα αυτά ακούγονται καταθλιπτικά. Φαίνεται σαν να πιστεύω πραγματικά ότι ο κόσμος πηγαίνει κατά διαβόλου. Ωστόσο, δεν το πιστεύω, ή μάλλον, δεν πιστεύω και ανάγκη κάτι τέτοιο. Και να γιατί.
Η γεωργία ήταν απλώς ένα συνταρακτικό βήμα σε μια μακρά αλυσίδα εξελικτικών πολιτισμικών επεισοδίων στην ανθρώπινη προϊστορία. Μετά την έλευση του υλικού πολιτισμού, περίπου 2,5 εκατομμύρια χρόνια πριν, η ανθρώπινη οικολογική ιστορία μπορεί να ερμηνευτεί ως μια μακρά, και συχνά πολύ ευφυής και επιτυχής προσπάθεια να αντεπεξέλθουμε στις φυσικές αντιξοότητες. Η έλευση της φωτιάς, για παράδειγμα, έδωσε τη δυνατότητα στους προγόνους μας του είδους Homo erectus να εγκαταλείψουν την Αφρική, μόλις ένα εκατομμύριο χρόνια πριν, και να ταξιδέψουν προς τα βόρεια αψηφώντας τον κίνδυνο των παγετώνων, προκειμένου να κυνηγήσουν τα μεγάλα ζώα της Ευρώπης της Εποχής των Παγετώνων.
Η γεωργία δεν ήταν μια μηχανορραφία κατά της φύσης – ήταν απλώς η συνέχιση μιας πολιτισμικά προσαρμοστικής στρατηγικής για την ασφαλέστερη απόκτηση πόρων. Το θέμα είναι ότι ο μύθος – η ιστορία περί του ποιοι είμαστε και ποια είναι η θέση μας απέναντι στη φύση – που διαβάζουμε στη Γένεση αποτελεί την εξήγηση του status quo που μόλις είχε επιτευχθεί. Ο καθένας μας, διαρκώς, χρειάζεται τέτοιες ιστορίες, τέτοιες εξηγήσεις, απλά για να λειτουργήσει.
Ο μύθος της Γένεσης ήταν μια καλή ιστορία για την εποχή της. Εγώ πιστεύω ότι η έννοια του θεού, όπως μεταδόθηκε ως εμάς από εκείνες τις μακρινές εποχές, δεν αντανακλά τίποτε άλλο από την ανάγκη μας να επινοήσουμε κάτι παντοδύναμο και πανταχού παρόν προκειμένου να εξωραΐσουμε τη συνειδητή υπέρβαση εκ μέρους μας των ορίων του τοπικού οικοσυστήματος. Οι άνθρωποι που εξακολουθούν να ζουν μέσα σε οικοσυστήματα συνηθίζουν να αναγνωρίζουν την ύπαρξη πνευμάτων στα είδη που τους περιβάλλουν – δεν φαίνεται όμως να έχουν την ανάγκη ενός φιλεύσπλαχνου ή τιμωρού Παντοδύναμου Θεού.
Κατά τα άλλα, όμως, ο μύθος της κυριαρχίας έμοιαζε να συμφωνεί με τα γεγονότα. Φαινόταν πράγματι ότι είχαμε ξεφύγει από τους περιορισμούς της φύσης – σε σημείο ώστε να μπορούμε να αρνούμαστε ότι υπήρξαμε ποτέ τμήμα της.
Η ιστορία, όμως, δεν «πάει» άλλο. Και εδώ βρίσκεται η πραγματική ελπίδα για το μέλλον˙ πρέπει να την αναπροσαρμόσουμε. Οφείλουμε να αντιληφθούμε ότι στην πραγματικότητα ποτέ δεν ξεφύγαμε από τα όρια της φύσης, αλλά απλώς επανακαθορίσαμε το ρόλο μας μέσα σ' αυτήν. Βλέπουμε ξεκάθαρα ότι δεν μπορούμε πλέον να ρυπαίνουμε ασύδοτα τα τοπικά οικοσυστήματα. Όπως επισήμανε ο τύπος πρόσφατα, η αποξήρανση και η μόλυνση των ελών στερεί από τροφή και δηλητηριάζει τα ψάρια και τα θαλασσινά των ακτών, που τόσο ζωτική σημασία έχουν για την οικονομία και τη διατροφή μας.
Είμαστε το μοναδικό παγκόσμιο είδος που αλληλεπιδρά με το παγκόσμιο περιβάλλον ως σύνολο. Συναλλασσόμαστε μεταξύ μας με ένα τρισεκατομμύριο δολάρια κάθε μέρα οε παγκόσμια βάση. Και αυτό το ένα τρισεκατομμύριο έχει αντίκτυπο στον φυσικό κόσμο.
Εν τω μεταξύ, το παγκόσμιο σύστημα – η ατμόσφαιρα, η υδρόσφαιρα, η λιθόσφαιρα και η βιόσφαιρα - πασχίζει για να διατηρήσει το status quo (όχι συνειδητά, βέβαια, αλλά μέσω των κύκλων αλληλεπίδρασης που προκύπτουν από καθαρή φυσική και χημεία). Η υγεία του παγκόσμιου οικοσυστήματος δεν είναι τίποτε περισσότερο – ή λιγότερο – από τη συλλογική υγεία όλων των τοπικών οικοσυστημάτων που το συναποτελούν και συνδέονται όλα μεταξύ τους με έναν πολύπλοκο δίκτυο ροής ενέργειας. Κόψτε τα τροπικά δάση και θα έχετε μεταβάλει την κατανομή των βροχοπτώσεων και τη ροή θρεπτικών ουσιών στη θαλασσα. Δηλητηριάστε την επιφάνεια των ωκεανών και θα έχετε εξαλείψει την κύρια πηγή αναπλήρωσης του ατμοσφαιρικού οξυγόνου. Φαίνεται σχεδόν αστείο το ότι μας πέρασε κάποτε απ' το μυαλό η ιδέα πως ξεφύγαμε από τους περιορισμούς της φύσης. Τώρα, όμως, το βλέπουμε καθαρά: μπορεί να μεταβάλαμε ριζικά τη στάση μας απέναντι της, καθώς και τη θέση μας μέσα σ' αυτήν, αλλά ποτέ δεν καταφέραμε να της ξεφύγουμε. Και τώρα, εμείς οι ίδιοι απειλούμε με εξαφάνιση τους εαυτούς μας και πάμπολλα από τα οικεία μας είδη.
Τι να κάνουμε: Να σταθεροποιήσουμε τον πληθυσμό. Πώς; Αυτό τείνει να το κάνει η οικονομική ανάπτυξη. Είναι όμως πολύ αργά για να σκεφτόμαστε ρεαλιστικά με τέτοιους ορούς˙ δεν υπάρχει πλέον τρόπος να αναβαθμιστούν οι οικονομίες του Τρίτου Κόσμου στο σημερινό οικονομικό επίπεδο των εκβιομηχανισμένων κρατών. Υπάρχουν όμως ενθαρρυντικές ενδείξεις ότι η εκπαίδευση μπορεί να έχει το ίδιο αποτέλεσμα. Ιδιαίτερα η εκπαίδευση, η χειραφέτηση και η οικονομική ενδυνάμωση των γυναικών. Αυξάνονται ολοένα τα στοιχεία που δείχνουν ότι οι γυναίκες θα εγκατέλειπαν με ενθουσιασμό τις πολλαπλές γεννήσεις εάν τους παρέχονταν εναλλακτικοί τρόποι διαβίωσης.
Η εκπαίδευση είναι το σημαντικότερο κλειδί. Καταλήξαμε στην παρούσα στενωπό έντιμα – και μάλιστα με μεγάλη δόση ευφυΐας. Είμαστε το μόνο είδος (το πιστεύω ακράδαντα) που έχει νόηση και πραγματικό πολιτισμό. Χρησιμοποιήσαμε τον πολιτισμό, την ευφυΐα και τις δεξιότητες μας, με αποκλειστικό και διαρκές μέλημα τη βελτίωση της οικολογικής μας προσαρμογής – πώς να επιβιώσουμε, πώς να αντιμετωπίσουμε τη σκληρή πραγματικότητα της φυσικής διαβίωσης.
Οι προσπάθειές μας που αποσκοπούν στο να αντεπεξέλθουμε στις δυσκολίες πρέπει να συνεχιστούν. Πρέπει, όμως. να αναθεωρήσουμε και το μύθο μας σχετικά με το ποιοι είμαστε και ποια είναι η θέση μας στον Κόσμο. Πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι αποτελούμε μέρος της φύσης – και ότι καταλαμβάνουμε μια μοναδική θέση ως παγκόσμιο είδος. Πρέπει να σπάσουμε τον φυσικό βιολογικό κύκλο στον οποίο ο πληθυσμός πάντοτε αυξάνεται όσο αυξάνεται η πρόσβαση σε πόρους. Πρέπει να καταστήσουμε όντως έμφρονα – αντάξιο του ονόματός του – τον Homo sapiens, τον «έμφρονα άνθρωπο».
Αν αναγνωρίσουμε ότι η Γη δεν μας ανήκει, αν συγκρατήσουμε τους εαυτούς μας, αν αποκαταστήσουμε τα οικοσυστήματα και επιτρέψουμε στα άλλα είδη να ζήσουν, υπάρχουν σοβαρές πιθανότητες να επιβιώσουμε – εμείς και τα υπόλοιπα οικεία μας είδη – για να κληρονομήσουμε τη Γη. Η πρόκληση είναι μεγάλη, αλλά μπορούμε να αντεπεξέλθουμε σ’ αυτήν Υπάρχουν μερικά ελπιδοφόρα σημάδια. Η καταστροφή του όζοντος, π.χ., έχει αρχίσει να αναστρέφεται, επειδή οι άνθρωποι συνήλθαν και ανέλαβαν συντονισμένη και αποφασιστική δράση. Εναπόκειται τώρα στη γενιά σας να ολοκληρώσει τη στροφή σε μια διαφοροποιημένη, περισσότερο ακριβή άποψη για το ποιοι είμαστε και ποια είναι η θέση μας στον φυσικό κόσμο.
Καλή τύχη, παιδιά!
Ο μπαμπάς.
Niels Eldredge
Ο Niels Eldredge είναι δραστήριος ερευνητής παλαιοντολόγος, μέλος του επιτελείου του Αμερικάνικου Μουσείου Φυσικής Ιστορίας, από το 1969. Αφιέρωσε ολόκληρη τη σταδιοδρομία του στο να επιτύχει καλύτερη συμφωνία της εξελικτικής θεωρίας και του αρχείου των απολιθωμάτων. Το 1972, αυτός και ο Stephen Jay Gould ανακοίνωσαν τη θεωρία της εστιγμένης ισορροπίας. Από τότε ο Niels Eldredge ανέπτυξε τις απόψεις του για την ιεραρχική δομή των έμβιων συστημάιων, και τη φύση της σχέσης μεταξύ οικολογίας και εξέλιξης. Δίνει τακτικά διαλέξεις σε πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα για θέματα εξελικτικής θεωρίας και βιολογικής ποικιλομορφίας, και για το ταξιδιωτικό πρόγραμμα του Αμερικάνικου Μουσείου. Είναι δραστήριος παρατηρητής πουλιών, συλλέκτης, και απολαμβάνει να παίζει κορνέτα και τρομπέτα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου