Το Δαφνί [Δημήτρης Γρ. Καμπούρογλου, σε απόδοση στα νέα ελληνικά] - ΙΓ’ Οι Βενεδικτίνοι του Δαφνιού.

ΙΓ’ Οι Βενεδικτίνοι του Δαφνιού.

Μετά την βυζαντινή ακμή βρίσκουμε το Δαφνί φραγκοκρατούμενο με φρουριακή εμφάνιση και με αξιώσεις Δουκικού κευθμώνα (σ.σ. κρυψώνα).

Και ήταν ένα ολόχρυσο θαύμα το μοναστήρι αυτό της Ιεράς Οδού, όταν ο πρώτος σταυροφόρος εισήλθε στο Ναό και εκτόξευσε με επιτυχία δυο βέλη κατά του οφθαλμού και του μάγουλου του Παντοκράτορα στο κέντρο του θόλου, με μεγάλη έκπληξη των, στο μέσα τύμπανο, 16 Προφητών, οι οποίοι όμως δεν είχαν προπεί για το πάθημα αυτό του Σωτήρα.

Ούτε πολλές ούτε λίγες είναι οι πηγές, τις οποίες έχουμε για το Δαφνί της φραγκοκρατίας. Αλλά και όλες εάν έλειπαν, θα είχαμε τα μνημειακά λείψανα, τα οποία μιλούν πολύ εύγλωττα σε όσους καταλαβαίνουν τη γλώσσα τους.

Ο πρώτος Φράγκος δυνάστης της Αθήνας, Όθωνας Δελαρός, φρόντισε, φαίνεται, από το έτος 1206, όπως πλην της οικογένειάς του μεταφυτευτεί από τη Βουργουνδιακή πατρίδα του στο Αττικό έδαφος και η ιερή χορεία των σιωπηλών Βενεδικτίνων με τη μαύρη ζώνη και με το λευκό ράσο. 

Οι Βενεδικτίνοι αυτοί ανήκαν στο τάγμα των Σιτό, τους οποίους οι ιστορικοί μας από τη Λατινική τους προσωνυμία μεταφράζουνε σε Κιστερκιανούς. Έμφωλεύανε δε αυτοί στη Βουργουνδιακή Μονή του Μπελλεβό.

Φαίνεται δε ότι, αν όχι οι ρασοφόροι που ακολουθούσανε τους ιππότες, πάντως όμως οι Μοναχοί του Μπελλεβό, και ιδίως όσοι από αυτούς ήταν ηγούμενοι του Δαφνιού, ήταν άνθρωποι όχι μόνο ολιγόλογοι— αμίλητοι ήταν οι απλοί μοναχοί — και σχετικά πολιτισμένοι και ειρηνικοί -κάποιος Τροβαδούρος τούς εμπαίζει γι’ αυτό — αλλά ήταν οπωσδήποτε και καλαίσθητοι. Τούτο δεν αποδεικνύεται μόνο από το μη υπάρχον πια κωδωνοστάσιο τους• ευτυχής όποιος το είδε σωζόμενο μέχρι τον έτους 1801• δεν το αποδεικνύουνε τα εντοιχισμένα περίκομψα γοτθικά τόξα του προναού, αλλά μάλλον ο σεβασμός, τον όποιο επέδειξαν προς το Βυζαντινό ψηφιδογραφικό μεγαλούργημα της Ορθοδοξίας μη αγγίζοντας ούτε μια ψηφίδα, έστω και για να βγάλουνε το βέλος από τον οφθαλμό του Κυρίου.

Εξ αιτίας δε της προστασίας, που έτυχαν από τους κυρίαρχους της Αθήνας, αλλά και λόγω της αξίας τους, έγιναν πραγματική δύναμη στον τόπον τιμηθέντες και με την εκτίμηση του Πάπα. Γιατί δεν είναι μικρή η τιμή, προκειμένου περί σοβαρής διάστασης του Μεγάλου Κύρη της Αθήνας και του Λατίνου Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως να ανατεθεί στον ηγούμενο του Δαφνιού η δίκαιη επίλυση της διαφοράς.

Αλλά και άλλη τιμή δόθηκε στο Δαφνί. Ορίστηκε ως τόπος ταφής των Μεγάλων Κύρηδων και κατόπιν Δουκών της Αθήνας από την οικογένεια και το συγγενολόι των Δελαρός. Και ο μεν πρώτος Μέγας Κύρης Όθωνας, αφού νοστάλγησε, επανήλθε στην πατρίδα του — παίρνοντας μαζί του δε και ολόκληρη την οικογένειά του - προτιμώντας να τον σκεπάσει η γη της Βουργουνδίας. Όπως φαίνεται όμως, εκ των υστέρων, προτού προβεί κατά το έτος 1225 στην απόφαση της αναχώρησής του — βεβαίως κάποια μέρα, κατά την ο σφοδρός πουνέντες έφερνε κύματα σκόνης από το Πειραιά προς την Αθήνα, το αποφάσισε υπακούοντας στην τελευταία διαμαρτυρία της συζύγου του — πριν φύγει λοιπόν, επιβαρυμένος με τις συγκρούσεις και τις έριδες με τους συμπολεμιστές του και με την Εκκλησία, έχοντας ξεχάσει όμως και το υπέροχο εγκώμιο για την Αθήνα — καλλίτερα δεν γνωρίζω — του διάσημου Πάπα Ιννοκέντιου του Γ’ είχε ορίσει, όπως φαίνεται, το Δαφνί για τόπο ταφής των διαφόρων μελών της φράγκικης δυναστείας της Αθήνας.

Ο διάδοχος και ανιψιός του Γουίδων ο Α’ Δελαρός, Μέγας Κύρης και από το έτος 1260 Δούκας της Αθήνας, προτιμούσε τη Θηβαϊκή Καδμεία από την Ακρόπολη και για πολεμικούς και για εμπορικούς και βιομηχανικούς λόγους, κυρίως όμως εξ αιτίας της ευκολότερης με την Εύβοια και τη Στερεά Ελλάδα επικοινωνίας και λόγω της καλής συγγενικής συντροφιάς των στη Θήβα συνιδιοκτητών του, των Σεντομέρ, και της κυψέλης των διαφόρων γειτονικών μικροκυρίαρχων.

Για την αίγλη του στέμματός του τού αρκούσε ότι έφερε τον τίτλο Δούκας της Αθήνας.

Κατά το έτος 1263 πέθανε ο Δούκας Γουίδων ο Α’. Θάφτηκε άραγε στο Δαφνί; Δεν είμαστε βέβαιοι• δεν έχουμε όμως λόγους να μας πείθουν, ότι δεν σεβάστηκε την αρχική απόφαση του Δελαρός. Η Αττική γη είναι πιο ελαφριά της Βοιωτικής.

Και για το γιό του και τρίτο Δούκα της Αθήνας Ιωάννη δεν γνωρίζουμε, αν θάφτηκε στο Δαφνί.  Αυτός πέθανε κατά το έτος, όπως δέχονται, 1280. Τον διαδέχθηκε δε ο αδελφός του Γουλιέλμος ως τέταρτος Δούκας, ο οποίος έζησε λίγα μόνο χρόνια και πέθανε κατά το έτος 1267.

Και φθάνουμε στον Έλληνα από μητέρα Γουίδονα τον Β’, ο οποίος κατ’ αρχήν ως ανήλικος αντιπροσωπεύθηκε στη Δουκική αρχή από τη μητέρα του Ελένη από τον οίκο των Αγγέλων και κατόπιν από τον δεύτερο σύζυγό της, Ούγο Βριέννιο, μέχρι το έτος 1294, οπόταν ο Γουίδονας ενηλικιώθηκε.

Ούτε οι περίφημες γιορτές για την ενηλικίωσή του στη Θήβα ούτε ο γάμος του με την ανήλικη Ματθίλδη, που ήτανε βρέφος 5 ετών — τα σκάνδαλα που ακολούθησαν και ο περιπετειώδης και τραγικός βίος και θάνατος της πολύγαμης Ματθίλδης βρίσκουν χώρο στο χώρο αυτό.

Ο Γουίδονας πέθανε άτεκνος, όπως ήταν φυσικότατο, κατά το έτος 1308.

Αλλά ο θάνατός του είναι ιστορική ζωή για το Δαφνί.

Μέχρι δηλαδή να τακτοποιηθεί η διαδοχή στον Δουκικό θρόνο — η χήρα είχε κατορθώσει να είναι τότε μόλις 15 ετών! — της ανατέθηκε η διακυβέρνηση τον Δουκάτου υπό τη προστασία Επιτρόπου ο οποίος καθοριζόταν στη διαθήκη.

Περισώθηκε λοιπόν το πρακτικό του καθορισμού της Επιτροπείας αυτής.

Στο πρακτικό, στο οποίο πλην των άλλων υπογράφει και ένας πρώην διάσημος κουρσάρος, απόγονοι του οποίου, θα αποδείξουμε άλλοτε, ότι σώζονται στην Αθήνα — αλλά και ο ηγούμενος του Δαφνιού Ιάκωβος — αναγράφεται ρητά ότι ο Δούκας Γουίδονας ο Β’ πέθανε την 5ην Οκτωβρίου 1308 και ότι την επόμενη 6η θάφτηκε στο Μοναστήρι του Δαφνιού, όπου βρίσκονται οι προγονικοί του τάφοι, των Κυριάρχων της Αθήνας Δελαρός.

Η πράξη φέρει χρονολογία 30 Οκτωβρίου 1308 και έγινε στην Αθήνα.

Ιδού λοιπόν η πηγή, η οποία μας υποχρεώνει όχι μόνο να δεχτούμε ότι όλοι οι μετά τον Όθωνα Δελαρός θάφτηκαν εκεί, άλλα και ν’ βρούμε τους τάφους τους.

Πού είναι αυτοί κατά την γνώμη μας θα το πούμε.

Ο Γουίδονας είχε την ευχαρίστηση να αντιληφθεί την εμφάνιση των Τούρκων στην Ιστορία και των Καταλανών στη χώρα της εξουσίας του.

Αυτοί δε είναι που σκότωσαν και τον διάδοχο του Βάλθερο Βριέννιο, το γιο του μητριού του Ούγου, από την πρώτη του σύζυγο, της θείας του Ισαβέλλας Δελαρός.

Πρόκειται δηλαδή για την πανωλεθρία ολοκλήρου του φραγκικού ιπποτισμού στη μάχη της 15ης Μαρτίου 1315, όταν τελειώνει και η κυρίως φραγκοκρατία της Αθήνας, την οποία διαδέχεται η Καταλανοκρατία και αυτή η Εμποροκρατία των Φλωρεντινών χαλυβοποιών, τα όποια είναι εκτός του παρόντος θέματος μας.

Ο Βάλθερος πέντε μέρες πριν σκοτωθεί, την 10η Μαρτίου 1311, συνέταξε διαθήκη που ευτυχώς περισώθηκε.

Μέσω αυτής ορίζει, όπως ταφεί στο Δαφνί. Το επιτρέψαν αυτό οι Καταλανοί; Ίσως ναι. Αυτοί ενδιεφερόντουσαν μόνο για τα πλούτη των σκοτωμένων, για τα χρυσά σπιρούνια των Ιπποτών, τα όπλα τους, τις συζύγους τους και για το κεφάλι του Βαλθέρου, την οποία, αφού την περιήγαγαν θριαμβευτικά σε κοντάρι, την πώλησαν κάποιους μήνες μετά —βέβαια κατάλληλα παστώνοντάς τη — στους συγγενείς του Βαλθέρου, οι οποίοι την θάψανε στους προγονικούς του τάφους στο Λέτσε, το βυζαντινώτατο δηλ. Αλήτιον της Ιταλίας.

Αλλά οι αμαρτίες του δεν τελείωσαν, γιατί, όπως μαθεύτηκε, σε κάποια επισκευή – επισκευάζουν και στην Ιταλία — της εκκλησίας ο τάφος του καταστράφηκε.

Οι ιστοριοδίφες περισυνέλεξαν και τα ονόματα κάποιων Φράγκων ηγουμένων του Δαφνιού, τον Στέφανο (1237), τον Ιωάννη (Ι250), άλλον Ιωάννη (1271), τον Πέτρο (1283), τον Ιάκωβο (1308), κατόπιν άλλον Ιωάννη και τέλος κάποιο Πέτρο.

Αλλά ο τελευταίος αυτός ξεπερνά τα χρόνια της κυρίως φραγκοκρατίας και πεθαίνει κατά τη διάρκεια της δυναστείας των Φλωρεντινών Ατζαγιόλων το 1412. Τουλάχιστον αυτό διαβάζουν σε μια επιγραφή σε κολόνα του Παρθενώνα, αναγράφοντας τα του θανάτου του.

Η επιγραφή αυτή ομολογούμε ότι μας δαιμόνισε. Είχε κλονίσει τις πεποιθήσεις μας αναφορικά με το Δαφνί ως τόπο ταφής των Δουκών της Αθήνας — γιατί να μην θάφτηκαν στην Ακρόπολη; — όπως τις είχε κλονίσει και για την εγκατάσταση στο Δαφνί των Κιστερκιανών μοναχών το προς την Πεντέλη Φραγκομονάστηρο, κάποτε δε και αυτή η Καισαριανή.

Όταν δε κατά την διενέργεια των υπό τη διεύθυνσή μας ανασκαφών στο μοναστήρι του Δαφνιού, βρήκαμε ένα απομεινάρι επιτύμβιου μαρμάρου φραγκικού τάφου, ανακουφιστήκαμε με την ελπίδα, ότι θα ανακαλύψουμε και τους Δουκικούς τάφους, γιατί είναι φανερό, ότι το επιτύμβιο ανήκε απλά σε τάφο Φράγκου καλόγηρου ή μάλλον ηγούμενου.

Αλλά θα ρωτήσετε. Η κρύπτη κάτω από το ναό; Οι λάρνακες, οι οποίες από παλιά βρισκόντουσαν θαμμένες κάτω από το νάρθηκα και στο παρεκκλήσι του ναού στο Δαφνί; Αλλά το οικόσημο, το όποιο παρατηρήθηκε στη μια από αυτές και παρατηρείται ακόμα;

Η κρύπτη δεν είναι άξια της τιμής να δεχθεί τους Δούκες των Αθηνών. Οι λάρνακες είναι αρχαίες. Η μια από αυτές, που χρησιμοποιήθηκε μετά, για να δεχθεί το σώμα κάποιου πιστού, αληθινά φέρει σταυρό, που φρουρείται από την καμπυλότητα δύο φιδιών και κοσμείται από την αθωότητα δυο κρίνων.

Αλλά ο μεν σταυρός είναι βυζαντινότατος, τα δε φίδια ορθοδοξότατα.

Τα κρίνα εξαπάτησαν τους πρώτους ιστοριοδίφες. Αλλά οι ψυχραιμότεροι παρατήρησαν κατόπιν, ότι ούτε των Δελαρός ούτε των Βριεννίων το οικόσημο έχει κρίνους. Συμφωνούν όμως, ότι η όλη σύνθεση παρουσιάζει, αν όχι φραγκική προέλευση, σίγουρα όμως φραγκική επίδραση. Αλλά οι στεμματολόγοι αποφαίνονται κατηγορηματικά, ότι δεν πρόκειται για οικόσημο, οι δε γλυφογνώστες ότι και η όλη σύνθεση είναι βυζαντινή, πολύ παλιάς μάλιστα απλότητας.

Και ο υπέροχος δε Χαρίλαος Τρικούπης κατά τη διάρκεια των επανειλημμένων επισκέψεών του στο μοναστήρι και στο Ιερό της Αφροδίτης, κατά τη διάρκεια των ανασκαφών, όταν επέδειξε πολυμάθεια που κατάπληξε και για τα αρχαία ιερά και για τα αναθήματα των κογχών και για την αρχιτεκτονική και για την ψηφιδογραφική του Δαφνιού, είχε τη γνώμη, ότι η λάρνακα είναι Φραγκική. Τόσο απατά η εντύπωση της και η εμφάνιση των κρίνων στο μέσο του όλου φραγκικού περιβάλλοντος!

Η πεποίθησή μας λοιπόν είναι, ότι οι τάφοι των Δουκών των Αθηνών μετά τις τόσες αναστατώσεις και καταστροφές σώζονται ακόμα στο Δαφνί. Και ότι, αν δεν βρεθούν στην αυλή, το περισσότερο της οποίας κατέχει η ίσως μεταγενέστερη γούρνα νερού, σίγουρα θα βρεθούνε στην ανατολική αυλή, πίσω δηλ. από την αψίδα του Ιερού, όπου βρέθηκε από μας και το τεμάχιο του Φραγκικού τάφου.