Το Ριζόκαστρο [Δημήτρης Γρ. Καμπούρογλου, σε απόδοση στα νέα ελληνικά] - ΣΤ'

Η Χρυσοκαστριώτισσα — Οι όμηροι Μάρτυρες του Αγώνα — Ο παπατρακατρούκας.

Απέναντι ακριβώς από το χώρο του Μαγγούτη αρχίζει μια πάροδος της οδού Μνησικλέους — έχει βλέπετε και παρόδους — που τιμάται με το όνομα του Θρασύβουλου. Άμα προχωρήσουμε λίγο θα συναντήσουμε ένα οικοδόμημα λαμπερό από την καινουργιότητά του, έχει δε και διάζωμα από μάρμαρα, για να μη χαλάνε τον τοίχο ξύνοντας την ράχη τους οι κατσίκες του δρόμου. Έχει και τις μαρμαρένιες σκάλες του ακόμα τωρινές.

Άμα όμως κοιτάξουμε προς την ανηφόρα, καταλαβαίνουμε σίγουρα, ότι πρόκειται για εκκλησία.

Είναι η καημένη η Χρυσοκαστριώτισσα, που ανακαινίστηκε εκ βάθρων, ευτρεπίστηκε και καταχρυσώθηκε. Μόνο η θαυματουργός για τα μικρά ιδίως παιδιά εικόνα της Παναγίας είναι κάπως παλαιά.

Και έχει μεγάλη ιστορία η περίφημη αυτή εκκλησία, και η Παναγία της, την οποία χαϊδευτικά ονόμαζε ο λαός Παναγίτσα, όπως και την εκκλησία αυτή γενικότερα.

Οι παλιοί τοίχοι της Χρυσοκαστριώτισσας, όπως βεβαιώνουν παλιοί ενορίτες, ήταν όλοι γεμάτοι από εικόνες, συνθέσεις, παραστάσεις, σκηνές και κοσμήματα. Ποιος ξέρει για την ιστορία της τέχνης και για την ιστορία γενικά τι αξία να είχαν όλα αυτά.

Όταν με νερό και με βούρτσες του σφουγγαρίσματος έτριψαν τους τοίχους, και αποκαλύφθηκε το παλιό εικονολόγιο, πολύ κόπιασαν οι μάστορες με σκεπάρνια, με σφυριά, με μυστριά και με ξύστρες να εξαφανίσουν εντελώς τις παλιές εικόνες, για να μπορέσει να πιάσει ο καινούριος σοβάς, χωρίς μάλιστα να πρόκειται τότε να ζωγραφίσουν και νέες εικόνες. Κι έχει τώρα η εκκλησία στιλπνούς τοίχους με δυο τρεις εικόνες στην άκρη κι ένα κατάχρυσο τέμπλο.

Και θα ήταν πράγματι ωραίο το τέμπλο αυτό, αν ,περιστοιχιζόταν από τη σεπτή παλαιότητα. Θα έμοιαζε με επιφανή γιο που δεν περιφρονεί τους απλοϊκούς γονείς του και τον Αγωνιστή παππού του.

Δεν κακίζουμε τους φιλόκαλους επιτρόπους, ούτε τους ευλαβείς χορηγούς. Αυτό ήταν το πνεύμα της εποχής μας μέχρι πριν από λίγα χρόνια ακόμα. Όταν μάλιστα ακούστηκαν οι πρώτες φωνές υπέρ της παλαιότητας από τις στήλες του περιοδικού «Εβδομάς» το έτος 1884, δεν συγκίνησαν κανένα. Δεν κακίζουμε τους ιερείς, αφού Μητροπολίτης Αθηνών, θαυμάσιος κατά τα άλλα, γκρέμισε με τόση απονιά το εστιατόριο του Μοναστηριού της Φιλοθέης.

Εγώ ο ίδιος, περνώντας μια μέρα από κει, είδα έναν πωρόλιθο με παλιό σοβά και πάνω του θαυμάσια υδατογραφημένη εικόνα με το κεφάλι του Προδρόμου. Τη σήκωσα από κει, που ήταν πεσμένη πάνω στα θαυμαστικά των αλόγων, την φορτώθηκα και την μετέφερα στο Υπουργείο Παιδείας.

Κακίζουμε μονάχα τον καλλιτέχνη, αν υπήρξε τέτοιος, ο οποίος διεύθυνε τις ανακαινιστικές εργασίες στο ναό.

Είχε γίνει παλιότερα μια συζήτηση σχετικά με την προέλευση του ονόματος της Χρυσοκαστριώτισσας. Στο κτίριο ή στην εικόνα οφείλεται το όνομα; Η γνώμη ότι οφείλεται στο κτίριο στηρίζεται στην τοποθεσία της, κοντά στην Ακρόπολη, του Κάστρου. Αλλά είναι και άλλες Εκκλησίες πολύ πλησιέστερες. Η γνώμη ότι ανήκε σε ιδιοκτήτη Καστριώτη αποκλείεται κυρίως λόγω της ένστασης, ότι στα παλαιότερα χρόνια Καστριώτες στην Αθήνα ήταν οι από αιώνων Τούρκοι κάτοικοι της Ακρόπολης (σ.σ. όταν η Αθήνα καταλήφθηκε, το 1458, από τον Μωάμεθ τον Πορθητή, επειδή οι αθηναίοι δεν αντιστάθηκαν καθόλου, αν όχι υποδέχτηκαν με ικανοποίηση τον Μωάμεθ τον Πορθητή, όντας αγανακτισμένοι από τους Λατίνους, ο Μωάμεθ ο Πορθητής, επηρεασμένος και από την παλιά αίγλη της πόλης, τους φέρθηκε με μεγάλη ευμένεια και για να ελέγχει την πόλη εγκατέστησε λίγες οικογένειες τούρκων αξιωματούχων, οι οποίο διέμεναν μες στο χώρο της Ακρόπολης και ονομάστηκαν Καστριώτες). Η επικρατέστερη λοιπόν γνώμη είναι, ότι το όνομα οφείλεται στην εικόνα. Το προτασσόμενο λοιπόν αυτό παρεπώνυμο «Χρυσο-» συνηθιζόταν κατά κανόνα στην Αθήνα, προκειμένου περί Παναγίας, π.χ. Χρυσοδαφνιώτισσα, Χρυσορροΐδαινα, Χρυσορροδακιώτισσα, Χρυσοσπηλιώτισσα, Χρυσαλιώτισσα και... κρατήστε την αναπνοή σας: Χρυσοκαμουχαριώτισσα.

Φαίνεται λοιπόν ότι αρχικά το όνομα δόθηκε στην εικόνα, γιατί είχε τον τύπο της Παναγίας του Παρθενώνα, της Αθηνιώτισσας — η σωζόμενη σήμερα θαυματουργή εικόνα δεν τον έχει. Στη δύναμη της εικόνας αυτής αποδίδεται το θαύμα, όταν ακόμα, μετά τους βράχους της Ακρόπολης, ήταν γήλοφος μέχρι κάτω, ότι κατέπεσαν από την Ακρόπολη γυναίκες και παιδιά για να γλυτώσουν από κάποια καταδίωξη επιδρομέων και με τη βοήθειά της σώθηκαν, χωρίς να πάθουν τίποτε. Επίσης αποδίδεται το θαύμα, ότι κατά τη διάρκεια του Αγώνα, την περίοδο που η πόλη της Αθήνας ήταν απαλλαγμένη από τους Τούρκους, τρεις φορές μετέφεραν την εικόνα της Παναγίας αυτής στην Ακρόπολη για ασφάλεια και τρεις φορές πάλι βρέθηκε στην εκκλησία Της, έως ότου αναγκάστηκαν και την άφησαν κάτω.

Το λεγόμενο ότι το καντήλι της Εκκλησίας του Παρθενώνα, αρχαίο και χρυσό, είχε μεταφερθεί στην Χρυσοκαστριώτισσα μετά την κατάληψη του Παρθενώνα από τους Φράγκους, το 1204, δεν αποδεικνύεται μέχρι σήμερα ούτε ως πιθανότητα.

Είπαμε σχετικά με τον τύπο της Παναγίας του Παρθενώνα. Βεβαιώνεται ότι η Αθηνιώτισσα ήταν όρθια, σε αγαλματώδη στάση και χωρίς τον Ιησού. Η εικόνα του τύπου αυτού φαίνεται ότι υπήρχε στη λεγόμενη Μεγάλη Παναγία της καμένης Παλιάς Αγοράς, βρέθηκε δε και σ’ ένα παρεκκλήσι Μοναστηριού του Αγίου Γεωργίου στο Παλιό Κάιρο, πληροφορία που δημοσιεύτηκε παλαιότερα  από μας. Έχει μεταγενέστερα προστεθεί άτεχνα ο Ιησούς και σ’ αυτή, όπως επίσης είναι άτεχνα προστεθειμένος, από αυτόν που αντέγραψε εικόνα Παναγίας από παλιό τεχνικότατο πρότυπο, σε μια Παναγία όρθια και σε βάθρο, που σώζεται ακόμα στο εστιατόριο της Μονής Αστερίου στον Υμηττό.

Παλιός ενορίτης της Χρυσοκαστριώτισσας που είχε εκεί κοντά, στην αρχή της οδού Θόλου, την κατοικία του ήταν και ο εθνομάρτυρας Σπυρίδων Χατζή Φιλιππής. Ο θάνατός του συνδέεται με πολύ δοξασμένη σελίδα της ιστορίας της Αθήνας. Όταν δηλαδή έφτασε στην Αθήνα η είδηση για την έκρηξη του Αγώνα, οι Τούρκοι συνεδρίασαν στον Μενδρεσέ την 10η Απριλίου 1821 και αποφάσισαν τη γενική σφαγή όσων μπορούσαν να φέρουν όπλα Χριστιανών κατοίκων της Αθήνας. Ο αγαθότατος όμως Καδής, Χαλήλ εφέντης, υπέρ του οποίου είχαμε κάποτε προτείνει, να τιμηθεί η μνήμη του μέσω της ονομασίας μιας οδού της Αθήνας, αντιστάθηκε στη σφαγή. Τότε αποφασίσθηκε να προσκληθούν οι του έτους εκείνου δημογέροντες της Αθήνας, Παλαιολόγος Μπενιζέλος, Προκόπιος Μπενιζέλος και Άγγελος Γέροντας, και να εγγυηθούν για τις ειρηνικές διαθέσεις των κατοίκων. Αυτοί, αν και γνώριζαν ότι επίκειται η Επανάσταση, ορισμένη για την 25η Απριλίου, ως οι κύριοι υποκινητές της, παραδόθηκαν ως όμηροι προτιμώντας να χαθούν οι ίδιοι παρά όλοι οι κάτοικοι.

Όταν τους ανέβαζαν στην Ακρόπολη, συνέλαβαν οι Τούρκοι καθοδόν και απήγαγαν και άλλους εννέα Αθηναίους από τους σίγουρα σημαίνοντες του τόπου, τον Έξαρχο του Αγίου Τάφου Άνθιμο, τον πνευματικό Φιλάρετο Τριαντάφυλλου, στόλισμα της τότε εκκλησίας της Αθήνας, τον επίσημο Άρχοντα Αγγελάκη Μπενιζέλο, τον γόνο της μαρτυρήσεις επί τρεις αιώνες οικογένειας Γεώργιο Μπάρμπανο, τον πλήρη μέλλοντος Δημήτριο Καρόρη, τον Βασίλειο Σαράντη και τον προϊστάμενο συντεχνίας Χατζή Φιλιππή μαζί με το γιο του Σπυρίδωνα.

Τον γέροντα Φιλιππή κατόπιν έστειλαν στην πόλη οι πολιορκούμενοι Τούρκοι με σκοπό να διαπραγματευτούν κάποιο συμβιβασμό, κρατώντας τον γιο του.

Όταν άρχισαν οι συγκρούσεις, τους μεν τρεις Δημογέροντες τους έριξαν σιδηροδέσμιους στον Πύργο των Προπυλαίων για να τους δικάσει, όταν θα έρθει, ο Πασάς και να πεθάνουν βασανιζόμενοι, τους δε υπόλοιπους τους κατάσφαξαν όλους. Το κεφάλι μάλιστα του Αγγελάκη αφού το κάρφωσαν οι Τούρκοι σε ψηλό κοντάρι το επεδείκνυαν από τις επάλξεις  φωνάζοντας προς τους κάτω πολιορκητές: «να το κεφάλι του Αγγελάκη!».

Η Χρυσοκαστριώτισσα πριν από την ανακαίνισή της δεν είχε καμπάνα. Είχε ένα ξύλινο σήμαντρο• με τόση μάλιστα βιαιότητα και τόσο συχνά το κτυπούσε ένας παπάς τα τελευταία χρόνια της παλαιότητάς της, ώστε ο παπάς αυτός έχασε και το όνομά του και το επώνυμό του και ήταν γνωστός ως Παπατρακατρούκας.

Στη Χρυσοκαστριώτισσα πηγαίνει κανείς είτε από την οδό Λυσίου• (μόλις βγαίνει στο τετράγωνο των Αέρηδων, εκεί που γωνιάζει ο δρόμος με την οδό Μάρκου Αυρήλιου, ακριβώς απέναντι του προβάλλει η Χρυσοκαστριώτισσα)• είτε μέσω της οδού Μνησικλέους, όπως είπαμε, και της παρόδου της του Θρασυβούλου• είτε τέλος από πάνω, από την οδό Θόλου, κατεβαίνοντας κάτι σκαλάκια. Η δε οδός Θόλου, όπως είδαμε, έχει την αρχήν της ως τελευταία επάνω πάροδος της οδού Μνησικλέους, την συναντάμε μάλιστα ανεβαίνοντας και μέσω της οδού Κλεψύδρας από το τετράγωνο των Ανέμων.