[…]
Αργά το απόγευμα δόθηκε μια συνέντευξη σε ένα φοιτητικό γιουγκοσλαβικό περιοδικό. Αρχικά ζητήθηκε από τον Ερνστ Μπλοχ να σχολιάσει τη θέση σύμφωνα με την οποία, πριν από την επανάσταση ο καλλιτέχνης εκφράζει μόνο τον εαυτό του, ενώ σε μια σοσιαλιστική χώρα η ώθηση δίδεται από το κοινό. Έτσι ο καλλιτέχνης αντιπροσωπεύει την ομάδα και τις ανάγκες της.
ΜΠΛΟΧ: Αυτό είναι ένα σύνθετο πρόβλημα. Το «κοινό» δεν είναι μια ταξική έννοια. Στ’ αλήθεια, οι δραματουργοί, οι σκηνοθέτες και οι ηθοποιοί διατυπώνουν αυτό πού ο θεατής θέλει; Το κοινό είναι μονάχα μια συνάθροιση ατόμων τα οποία θέλουν να διασκεδάσουν˙ βλέπουν τις ιδιωτικές τους φροντίδες να κατοπτρίζονται πάνω στη σκηνή μόνο με μια αλλοτριωμένη μορφή. Η πίστη ότι η βάση γνωρίζει ήδη τι θέλει, ότι δίδει την κατεύθυνση στην ιντελιγκέντσια και ενεργοποιεί τον καλλιτέχνη, προέρχεται από έναν πρωτόγονο δημοκρατισμό˙ στην πραγματικότητα ο Βολταίρος και ο Ρουσσώ προηγούνται της Γαλλικής Επανάστασης, και ο Μαρξ της Επανάστασης του 1917. Αυτοί οι άνθρωποι του εποικοδομήματος έθεσαν πρώτα το ερώτημα. Εκόμισαν τη διαύγεια στην άμορφη μάζα. Ο δημοκρατισμός - προς τον όποιο έρεπε ο Μπρεχτ — υπερεκτιμά τους δέκτες και υποτιμά τούς διδασκάλους. Οι στοχαστές και οι συγγραφείς προβλέπουν, δεν αντανακλούν. Ένας λόγος για τον όποιο οι άνθρωποι δεν μπορούν ήδη να γνωρίζουν ποιό είναι το καλύτερο είναι το ότι η άρχουσα τάξη τους έχει μωράνει. Έτσι πρώτα πρέπει να φύγει ο καταρράκτης απ’ τα μάτια τους. Η λατρεία του προλεταριάτου μπορεί ακόμη και να οδηγήσει στην οπισθοδρόμηση. Η ρωσική αρχιτεκτονική υπήρξε αρχικά προοδευτική, όμως με τον Στάλιν το κακό γούστο (Kitsch) της δεκαετίας του 20 κυριάρχησε και πάλι — όπως έγινε την εποχή του Μουσολίνι και του Χίτλερ. Γιατί; Διότι στηρίχθηκαν πάνω στις ανάγκες του καλουμένου λαού, και ο λαός ήθελε βελούδινες και χρυσαφένιες κατασκευές. Ο Μπρεχτ κατ’ αρχήν γελοιοποιήθηκε από αυτόν τον ίδιο τον «λαό» και στη συνέχεια ήταν ανεκτός σαν κλόουν, πολύ αργότερα αναγνωρίσθηκε σαν ο πρωτοποριακός συγγραφέας που ήταν.
ΑΝΤΙΡΡΗΣΗ: Αλλά ο λαός ο οποίος πιστεύουμε ότι θα συμμετείχε καθοριστικά στην τέχνη στο σοσιαλιστικό κράτος δεν είναι λαός αυτού του είδους.
ΜΠΛΟΧ: Τέτοιος λαός θα μπορούσε να υπάρξει μονάχα σε κάποιο μεταγενέστερο στάδιο. Η λατρεία του προλεταριάτου σεβάστηκε μια τάξη που είχε βυθιστεί στη βαρβαρότητα και δυστυχώς η τάξη αυτή ελάχιστη σχέση έχει με ένα μελλοντικό απελευθερωμένο προλεταριάτο. Κατά συνέπεια κυριάρχησε το γούστο των μικροαστών. Αν η καινούργια αρχιτεκτονική της Επανάστασης είχε διατηρηθεί, τότε η μάζα θα είχε καλλιεργηθεί μέχρι τον ύψιστο βαθμό της επίγνωσης της. Είναι τα άτομα που αυξάνουν την επίγνωση της κοινωνίας. Κάποιος πρέπει να κοινοποιήσει τη δημιουργική του ιδεολογία στο προλεταριάτο.
Η περίφημη μοναξιά του καλλιτέχνη δεν αντιφάσκει προς την ενότητά του με την κοινωνία. Ένας καλλιτέχνης είναι μόνος και απεικονίζει το ταβάνι του ή μιλά σ’ έναν μικρό κύκλο που αισθάνεται όπως αυτός, ένας άλλος είναι μόνος και εκφράζει τις μεγάλες ανθρώπινες ανησυχίες, μέσω των οποίων μιλά εξ ονόματος εκατομμυρίων. Διότι είναι και αυτός μέλος της κοινωνίας. Με εγελιανούς όρους: το άτομο έρχεται να σώσει το παγκόσμιο πνεύμα. Αυτό αληθεύει ιδιαίτερα για το δράμα, το οποίο πάντοτε απεικόνιζε την κοινωνία.
Αλλά ένας συγγραφέας ποτέ δεν μπορεί να είναι αγορητής. Η τέχνη πρέπει να είναι αυθεντική και εντυπωσιακή. Η κραυγή πρέπει να αντηχεί μέσα από την άρπα ενός ιδιαίτερου άτομου. Στην Ανατολική Γερμανία κανείς δεν πήγαινε στα θέατρα αν και τα έργα απεικόνιζαν με ακρίβεια την κοινωνία και τα προβλήματα της εποχής. Ήσαν βαρετά άρθρα εφημερίδας στιχουργημένα. «Η κοινοτοπία είναι η αντεπανάσταση!» (Ισαάκ Μπάμπελ). Επιπλέον, οι έννοιες της «ομάδας» ή της «συλλογικότητας» διεστράφησαν από τον ναζισμό. Τα χειρότερα εγκλήματα στην ιστορία διαπράχθηκαν στο όνομα του λαού. Το μοναδικό φως στη ναζιστική Γερμανία ήταν μερικά άτομα. Πρέπει να υπάρχει αλληλεγγύη ανάμεσα στο άτομο και στην κοινωνία, αλλά η λύση δεν θα προέλθει μόνο από την κοινωνία.
ΕΡΩΤΗΣΗ: Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στην κουλτούρα πριν την επανάσταση και στην κουλτούρα μετά την επανάσταση;
ΜΠΛΟΧ: Δεν είμαι η Πυθία. Σε κάθε εποχή συμπλέκονται δύο νήματα, πρώτον «η πολιτιστική κληρονομιά» (Ένγκελς), δηλαδή η θρησκεία, η τέχνη και η φιλοσοφία˙ και δεύτερον, η ιδεολογία. Η ιδεολογία είναι ακριβώς μια χροιά της επίγνωσης που τονίζεται και σβήνει μαζί με την κυρίαρχη δύναμη. «Οι κυρίαρχες ιδέες μιας εποχής είναι οι ιδέες της άρχουσας τάξης» (Μαρξ). Η Βίβλος αποτέλεσε μια δικαιολογία για τις φτηνές της εισαγωγές˙ η διατήρηση της καθαρότητας του κομμουνισμού είναι μια πρόφαση για την κατοχή της Τσεχοσλοβακίας. Τίποτε, δεν έχει αλλάξει. Τα σλόγκαν και τα άλλοθι που κυκλοφορούν στη Σοβιετική Ένωση σήμερα είναι καθαρή ιδεολογία και το καλύτερο πού μπορεί να προκύψει απ’ αυτά είναι η προειδοποίηση: δεν πρέπει να ενεργείτε με αυτόν τον τρόπο. Τι περισσότερο έχει εκφράσει η πολιτιστική αξία μιας εποχής η μιας τάξης: μιλά για το μέλλον. Κάθε σημαντικό φιλοσοφικό ή καλλιτεχνικό έργο συμβάλλει στη μελλοντική ωριμότητα. Κατά συνέπεια τα μεγάλα επιτεύγματα στο εποικοδόμημα δεν ανήκουν πλέον εντελώς στην εποχή τους. Ο Παρθενώνας δεν μπορεί να διαγραφεί μόνο και μόνο επειδή χτίστηκε από μια δουλοκτητική κοινωνία. Η κοινωνική του αποστολή την εποχή του δεν είναι πλέον εκείνο που ενδιαφέρει. Εκείνο που τώρα μας ενδιαφέρει είναι το νόημα που αποκτά για τις επόμενες γενεές οι οποίες ζουν από μια διαφορετική κατάσταση.
Κατά συνέπεια μόνο η πρόοδος και η πάροδος του χρόνου εκφράζουν την πλήρη αξία της κληρονομιάς του παρελθόντος — και ποτέ πλήρως. Μερικές φορές αντικείμενα περιφρόνησης φτάνουν να γίνονται αντικείμενα σεβασμού, εκτιμούνται και ασκούν επίδραση. Όταν ο Χέγκελ τοποθετούσε σαν αιώνιο παράδειγμα την ελληνική τέχνη υπερέβαλλε, αλλά τουλάχιστον είδε την σημασία της Ελλάδας. Ο 18ος αιώνας ούτε καν πρόσεξε τη γοτθική τέχνη˙ αυτό το καταλαβαίνουμε διότι η παράλλαξη είναι μεγαλύτερη από το σημείο στο οποίο βρισκόμαστε. Αλλά στο μέλλον θα δούμε ακόμη περισσότερα. Το επιδεικτικό υποκείμενο της κουλτούρας αναπτύσσεται με τον σοσιαλισμό˙ ολόκληρος ο πλούτος του θα φανεί μονάχα μέσα στη σοσιαλιστική κοινωνία.
ΕΡΩΤΗΣΗ: Ποια είναι η σχέση μεταξύ αισθητικής και πρακτικής δράσης κατά την επανάσταση: Έχει ακόμη η τέχνη μια αποστολή ή χάνει τον σκοπό της;
ΜΠΛΟΧ: Η αισθητική δεν θα έπρεπε να συγχέεται με την θεωρία ή να εκλαμβάνεται ως στερούμενη ενδιαφέροντος. Βέβαια, συχνά το αληθινό, το καλό και το όμορφο, ή μάλλον ό,τι θεωρείται σαν τέτοιο, δεν έχει τίποτε να κάνει με την καθημερινή ζωή και έτσι υπηρετεί την απάτη, σαν ένα όπιο του λαού. Την εποχή της Ιεράς Συμμαχίας οι όπερες κρατούσαν το κοινό σε μια κατάσταση έξαρσης μέχρι πού έπεφτε η αυλαία, αλλά το επόμενο πρωινό η πραγματικότητα δεν είχε αλλάξει. Ακόμη και ο Μπλοχ — αν και δεν ήταν αυτή η πρόθεση του - μπορεί να χρησιμεύσει για εξαπάτηση. Η ευσέβεια είναι αγωγός της αστικής ειρήνης: ο Θεός θα φροντίζει για τα πάντα. Όμως η επαναστατική τέχνη υπάρχει πράγματι. Τι τρομακτικά αξιώματα απορρέουν από τον Γκρύνεβαλντ! Στις Βρυξέλλες το 1830 ξέσπασε μια αναταραχή μετά το ανέβασμα του έργου του Ωμπέρ. Η Μουγκή του Πορτίτσι. Ο Λένιν ισχυριζότανε ότι βρίσκει τη δικαίωση της επαναστατικής του δραστηριότητας στον Μπετόβεν. Το θέατρο και η αφήγηση μπορεί να είναι είτε ένα προστατευτικό πάρκο είτε ένα εργαστήρι˙ μερικές φορές παρηγορούν και κατευνάζουν, άλλες φορές διεγείρουν˙ μπορεί να είναι είτε φυγή είτε προεικονισμός του μέλλοντος. Η κατάσταση που δημιουργούν δεν είναι μόνον η ψευδαίσθηση˙ μπορεί επίσης να είναι μια πρόβλεψη αυτού που πρόκειται να έλθει, διότι μέσα της καταργείται η αντίσταση του εμπειρικού κόσμου. Ο Μπρεχτ μετέτρεψε το θέατρο σε ένα εργαστήρι για καινούργια μοντέλα. Σχετικά με το πρόβλημα κατά πόσον ένας άνθρωπος μπορεί να θυσιαστεί για την ομάδα, στην αρχή δημιουργεί έναν ήρωα πού καταφάσκει, υστέρα έναν που αρνείται και θα μπορούσε να προσθέσει και κάποιον πού θα έλεγε «ίσως».
Η τέχνη διατηρεί την προφητική της λειτουργία ακόμη και μετά την επανάσταση. Η εικόνα του Έλληνα, του πολίτη, για πρώτη φορά σκιαγραφήθηκε στην τέχνη. Κατά όμοιο τρόπο, η αρχιτεκτονική δημιουργεί για πρώτη φορά στον πραγματικό χώρο ενάντια στα εμπόδια από τα οποία η γη είναι γεμάτη. Αν τα ανατρεπτικά στοιχεία της τέχνης εξαφανίζονταν μέσα στην αταξική κοινωνία, αυτό θα αποτελούσε απόδειξη ότι η πραγματικότητα παρέμεινε στο στάδιο της μικροαστικής κοινωνίας στην οποία η τέχνη γίνεται μια καταπραϋντική ιδεολογία αντί να είναι ένα σαλπιγκτήριο κάλεσμα. Η αληθινή τέχνη, συμπεριλαμβανομένης και της επαναστατικής τέχνης, είναι πάντοτε ένα σαλπιγκτήριο κάλεσμα και μια πρόκληση.
Από τη σκοπιά αυτή θα έπρεπε να καθιερωθεί μια ιεραρχία των τεχνών. Η λογοτεχνία, που διαβάζεται, έχει ισχυρότερη επίδραση από εκείνη της σιωπηλής γλυπτικής ή των ζωγραφικών έργων που βρίσκονται σε μια πινακοθήκη˙ και το θέατρο, που συνδυάζει θέαμα και ακρόαμα και δονεί με δραματική ένταση, είναι μεγαλύτερη πρόκληση. Ο λόγος πάνω στη σκηνή μπορεί να έχει τις συνέπειες που έχει και ο λόγος μπροστά σε μια λαϊκή συγκέντρωση. Ο Λένιν τοποθετούσε τον κινηματογράφο στην υψηλότερη θέση από την άποψη της επίδρασης. Όμως για τον ελεύθερο χρόνο, στη διάρκεια της ανάπαυσης από την εργασία, θα μπορούσε να υπάρξει μια διαφορετική ιεραρχία, και η φύση της τέχνης ως πρόκληση θα μπορούσε να επανατοποθετηθεί λειτουργικά.
Τo Περιμένοντας τον Γκοντό δείχνει τον μεγάλο κίνδυνο της εποχής μας, τον μηδενισμό, ο οποίος μόνο προσωρινά καλύπτεται από τον επαναστατικό ενθουσιασμό. Ο μηδενισμός είναι αναπόφευκτος όταν ολόκληρη η ανθρωπότητα επιτυγχάνει υπερβολικά ελεύθερο χρόνο χωρίς την κατάλληλη προετοιμασία με αποτέλεσμα να προκαλείται ανία. Το να υποδεικνύουμε τον κίνδυνο αυτόν δεν είναι «παρακμή» αλλά αντίθετα είναι τόσο σημαντικό όσο και το να φωτίζουμε τον δρόμο πού οδηγεί στις κορυφές του σοσιαλισμού. Υπάρχουν μόνο κορυφές; Στον δρόμο για τον σοσιαλισμό υπάρχουν ασυνέχειες και πρέπει κανείς να είναι προετοιμασμένος να τις συναντήσει.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου