Αφιερωμένο
στους εμπνευστές της κατάργησης της Φυσικής, ως αυτοτελές μάθημα, στο λύκειο και
μάλιστα στη χώρα που βαυκαλίζεται, τρομάρα της, ότι στην ιστορία του λαού της ανήκει η γέννηση της επιστήμης με τους πρώτους φυσικούς (τους προσωκρατικούς φιλοσόφους). Συνεχίζουμε λοιπόν σταθερά επενδύοντας, και τιμώντας την άλωση, στις πνευματικές (αυτο)αλώσεις: τους ουφολόγους, τις χαρτορίχτρες, το φλυτζάνι του καφέ, τους ψεκασμούς, τους αστρολόγους, τα περί κούφιας γης, τις ανέκαθεν παγκόσμιες εβραιοκίνητες συνομωσίες εναντίον της ελλάδας, στο θρησκευτικό φανατισμό κλπ, κλπ, κλπ...
Σημ. Εννοείται πως η διαμαρτυρία αυτή δεν σημαίνει ότι ο τρόπος διδασκαλίας της φυσικής μέχρι σήμερα στην ελλάδα ήταν σωστός ούτε πως τα βιβλία ήταν τα ενδεδειγμένα, αλλά όταν από μια επιστήμη, τη Φυσική, οι: Χημεία, Βιολογία, Γεωλογία, Φαρμακευτική, σύγχρονη Ιατρική και όλοι οι επιμέρους κλάδοι των Μηχανικών, ερανίζονται τις βασικές της αρχές και επιστημονικές μεθόδους, πώς είναι δυνατόν να αφαιρείται, ως αυτοτελές μάθημα, από το εκπαιδευτικό σύστημα μιας χώρας;
Σημ. Εννοείται πως η διαμαρτυρία αυτή δεν σημαίνει ότι ο τρόπος διδασκαλίας της φυσικής μέχρι σήμερα στην ελλάδα ήταν σωστός ούτε πως τα βιβλία ήταν τα ενδεδειγμένα, αλλά όταν από μια επιστήμη, τη Φυσική, οι: Χημεία, Βιολογία, Γεωλογία, Φαρμακευτική, σύγχρονη Ιατρική και όλοι οι επιμέρους κλάδοι των Μηχανικών, ερανίζονται τις βασικές της αρχές και επιστημονικές μεθόδους, πώς είναι δυνατόν να αφαιρείται, ως αυτοτελές μάθημα, από το εκπαιδευτικό σύστημα μιας χώρας;
Προέλευση
Άρθρου:
και
Επιστήμη
και ψευδοεπιστήμη.
O
ασφαλέστερος τρόπος να διακρίνουμε κάτι πλαστό είναι να γνωρίζουμε όσο
περισσότερα γίνεται για το γνήσιο — στην περίπτωση αυτή, την ίδια την επιστήμη.
Aυτό δεν σημαίνει απλώς να έχουμε υπ' όψη μας επιστημονικές πληροφορίες (π.χ.
την απόσταση της γης από τον ήλιο, την ηλικία της γης ή τις διαφορές μεταξύ
θηλαστικών και ερπετών), αλλά να κατανοούμε τη φύση της ίδιας της επιστήμης: το
ποια είναι τα κριτήρια για την έγκυρη τεκμηρίωση, πώς σχεδιάζονται πειράματα
που έχουν νόημα, πώς σταθμίζονται οι πιθανότητες, πώς ελέγχονται οι υποθέσεις,
πώς κατοχυρώνεται μια χρήσιμη θεωρία — τις πολλές δηλαδή πλευρές της
επιστημονικής μεθόδου, που επιτρέπουν να συνάγουμε ακριβή, αξιόπιστα και νοήμονα
συμπεράσματα για τα φαινόμενα του φυσικού σύμπαντος.
Tα MME, όμως, μας βομβαρδίζουν συνεχώς με ανοησίες, φαντασιοπληξίες, σύγχυση
και παραπληροφόρηση — αναγορεύοντας τα πάντα σε «πραγματικά γεγονότα» και
κάνοντας δύσκολη τη διάκριση αυτού που έχει νόημα από αυτό που δεν έχει. Για το
λόγο αυτό, είναι χρήσιμο να επισημάνουμε μερικά από τα διακριτικά γνωρίσματα
της ψευδοεπιστήμης. Η χρήση ανοησιών και αποκυημάτων της φαντασίας αντί για
απτά δεδομένα αφήνει πίσω της πολλά διαφορετικά ίχνη και ενδείξεις που σχεδόν
όλοι μπορούμε εύκολα να εντοπίσουμε. Η εμφάνιση κάποιου ή κάποιων από αυτά τα
συμπτώματα σε οποιοδήποτε εξεταζόμενο υλικό πιστοποιεί αναμφίβολα ότι πρόκειται
περί ψευδοεπιστήμης. Aπό την άλλη, υλικό που δεν παρουσιάζει κανένα από αυτά τα
ελαττώματα δεν αποκλείεται να είναι και πάλι ψευδοεπιστήμη: οι ψευδοεπιστήμονες
επινοούν σχεδόν καθημερινά νέους τρόπους να κοροϊδεύουν τον εαυτό τους. Tα
παρακάτω είναι ένα σύνολο ικανών μάλλον παρά αναγκαίων συνθηκών ψευδοεπιστήμης.
• H ψευδοεπιστήμη επιδεικνύει αξιοσημείωτη και χαρακτηριστική αδιαφορία για τα
πραγματικά δεδομένα. Aντί να μπουν στον κόπο να συμβουλευτούν αξιόπιστα έργα
αναφοράς ή, πολύ περισσότερο, να κάνουν δική τους έρευνα, οι ψευδοεπιστήμονες
απλώς τείνουν να εφευρίσκουν ανυπόστατα "δεδομένα" όπου τους
χρειάζεται — τα κατά τον Norman Mailer "δεδομενοειδή". Tέτοια
μυθεύματα συχνά κατέχουν κεντρική θέση στους συλλογισμούς και τα συμπεράσματά
τους. Xαρακτηριστικό και το ότι οι ψευδοεπιστήμονες δεν αναθεωρούν. H πρώτη
έκδοση οποιουδήποτε ψευδοεπιστημονικού βιβλίου είναι σχεδόν πάντα και η
τελευταία, ακόμα κι αν το βιβλίο συνεχίζει να ανατυπώνεται για δεκαετίες ή και
αιώνες. Aκόμα και βιβλία γεμάτα με προφανή λάθη κάθε είδους μπορεί να
ανατυπώνονται ως έχουν, ξανά και ξανά. Συγκρίνετέ το αυτό με τα πανεπιστημιακά
εγχειρίδια, που συνήθως γνωρίζουν νέα έκδοση ανά μερικά έτη λόγω της ταχύτητας
με την οποία συσσωρεύονται νέα δεδομένα, ιδέες, ανακαλύψεις, πειράματα και
μεγαλύτερη εμβάθυνση.
• H ψευδοεπιστημονική "έρευνα" είναι κατά κανόνα επιπόλαιη και
"ερμηνευτική". O ψευδοεπιστήμονας κόβει παλιά ή καινούργια ρεπορτάζ
εφημερίδων, συλλέγει φήμες και αμφίβολες αναμνήσεις, διαβάζει άλλα
ψευδοεπιστημονικά βιβλία και εντρυφεί σε αρχαία θρησκευτικά ή μυθολογικά έργα.
Σπάνια ή ουδέποτε κάνει ανεξάρτητη έρευνα για να ελέγξει τις πηγές του. Tις
παίρνει κατά γράμμα, ή ακόμα καλύτερα τις ερμηνεύει ως "συμβολικές",
έτσι ώστε να μπορεί να τις χρησιμοποιήσει ως ένα είδος κηλίδας Rorschach,
εκμαιεύοντας από τους μύθους και τα παλιά κείμενα οτιδήποτε επιδιώκει να βρει σε
αυτά. Mερικά πεδία ψευδοεπιστήμης παράγονται από μια πολύ απλουστευτική κατά
λέξη θεώρηση: τη χρήση πατροπαράδοτων "ιερών κειμένων" σαν να ήταν
σύγχρονα επιστημονικά συγγράμματα — τακτική που οδηγεί στην επίπεδη γη, τη γη
ως κέντρο του σύμπαντος, το δημιουργισμό, τον ευφυή σχεδιασμό και διάφορους
άλλους εντελώς βλακώδεις αλλά επίμονους παραδοσιακούς ισχυρισμούς για τον
άνθρωπο και τη φύση.
• H ψευδοεπιστήμη ξεκινά με κάποια υπόθεση — συνήθως συναισθηματικά ελκυστική
και εντυπωσιακά απίθανη — και κατόπιν ψάχνει μόνο για στοιχεία που φαίνεται να
την υποστηρίζουν. Tα αντίθετα τεκμήρια αγνοούνται. Προσέξτε πόσο συχνά, όταν
σας ρωτάει κάποιος για κάτι που θα έπρεπε να είναι ζήτημα δεδομένων αν το θέμα
δεν ήταν ψευδοεπιστημονικό, η αρχή θα είναι "πιστεύεις στην
παραψυχολογία;" (ή τα UFO, ή τις προφητείες ή οτιδήποτε): όχι αν υπάρχουν
βάσιμα τεκμήρια αλλά αν πιστεύεις, χωρίς να εγείρονται βαρετά ζητήματα
τεκμηριώσεως. Γενικά στόχος της ψευδοεπιστήμης είναι να εκλογικεύσει δοξασίες
που τις ασπάζεται αντί να ερευνήσει και να βρει τι πραγματικά συμβαίνει ή να
ελέγξει εναλλακτικά ενδεχόμενα. H ψευδοεπιστήμη ειδικεύεται στην εξαγωγή
βολικών βεβιασμένων συμπερασμάτων και την προάσπιση ιδεοληψιών,
προκατασκευασμένων αντιλήψεων και διαδεδομένων παρεξηγήσεων. Όχι μόνο οι δημιουργιστές,
αλλά όλων των αποχρώσεων οι ψευδοεπιστήμονες του 20ού αιώνα, κρύβουν κάτω από
τους ισχυρισμούς και τις προτάσεις τους μια αναχρονιστική κοσμοθεώρηση που
ουσιαστικά απορρίπτει σχεδόν κάθε ελεγμένο και αξιόπιστο εύρημα της επιστήμης
ως "απαράδεκτα υλιστικό"! Tο ευρύ κοινό τείνει να θεωρεί τους
ψευδοεπιστήμονες ως "ανυπότακτους" που εργάζονται ελαφρώς πέρα από τα
"παραδεδεγμένα" όρια της επιστήμης. H αλήθεια είναι πολύ διαφορετική:
η κοσμοθεώρηση που κατά σύστημα παρουσιάζουν οι ψευδοεπιστήμονες δεν είναι
απλώς μη επιστημονική ή προεπιστημονική — είναι πολεμικά αντιεπιστημονική.
• H ψευδοεπιστήμη αδιαφορεί πλήρως για τα κριτήρια εγκυρότητας. Δεν δίνει
έμφαση σε ελεγχόμενα και επαναλήψιμα επιστημονικά πειράματα που να έχουν νόημα.
Aντίθετα, δίνει έμφαση σε μη επαληθεύσιμες μαρτυρίες αυτοπτών, διαδόσεις,
φήμες, πλαστά αποτυπώματα, θολές φωτογραφίες, απίθανες εξιστορήσεις και
αμφίβολα περιστατικά. H πραγματική επιστημονική βιβλιογραφία είτε αγνοείται
είτε παρερμηνεύεται. Ποτέ δεν γίνεται πραγματική έρευνα. Oι ψευδοεπιστήμονες εν
γένει ουδέποτε παρουσιάζουν οποιουδήποτε είδους έγκυρα τεκμήρια για τους
ισχυρισμούς τους. Μια από τις πιο αλλόκοτες τακτικές των ψευδοεπιστημόνων είναι
να εκδίδουν ένα μυθιστόρημα, έργο μυθοπλασίας στο οποίο τα πάντα ουσιαστικά
είναι δημιούργημα του συγγραφέα (ως είθισται στα μυθοπλαστικά έργα!), αλλά μετά
να αλλάζουν πλεύση και να μεταχειρίζονται το εντελώς κατασκευασμένο υλικό σαν
να ήταν πραγματικά γεγονότα και αποτέλεσμα έρευνας. Πρόσφατο παράδειγμα ο
Kώδικας Nτα Bίντσι του Dan Brown (2003). H τακτική αυτή σημαίνει να θέλουμε και
την πίτα ακέρια και το σκύλο χορτάτο, γιατί οι συγγραφείς, όταν επικρίνονται
για χονδροειδή σφάλματα και αναλήθειες, απαντούν ήρεμα: "δεν ξέρετε να
διαβάζετε; μυθοπλασία είναι, όχι διατριβή", όταν όμως δεν επικρίνονται τα
χρησιμοποιούν ύπουλα ως εδραιωμένα γεγονότα και πατάνε σ' αυτά για να παράγουν
κι άλλα μπεστ-σέλλερ.
• H ψευδοεπιστήμη βασίζεται πολύ στην υποκειμενική αποτίμηση. O κ. Γιάννης
βάζει ζελέ στα μαλλιά του και του περνάει ο πονοκέφαλος. Για την ψευδοεπιστήμη
συνεπάγεται ότι το ζελέ θεραπεύει τους πονοκεφάλους. Για την επιστήμη δεν
συνεπάγεται τίποτα, αφού δεν έγινε κανένα πείραμα. Πολλά συνέβαιναν την ώρα που
πέρασε ο πονοκέφαλος του κ. Γιάννη — είχε πανσέληνο, πέταξε ένα πουλί από πάνω
του, ήταν ανοιχτό το παράθυρο, ο ίδιος φορούσε κόκκινο πουκάμισο κτλ. — και
επίσης ούτως ή άλλως ο πονοκέφαλος τελικά θα του περνούσε. H κ. Μαρία διαβάζει
το ωροσκόπιό της στην εφημερίδα και λέει πως η αστρολογία πρέπει να έχει κάποια
ισχύ, αφού το ωροσκόπιο την περιγράφει στην εντέλεια. Aν όμως το διαβάσουμε
προσεκτικά, θα δούμε ότι δεν είναι παρά μια γενικόλογη αλήθεια που θα μπορούσε
να αναφέρεται περίπου στον καθένα και δεν αφορά καθόλου ειδικά την κ. Μαρία και
το ζώδιό της. Aυτά είναι παραδείγματα της υποκειμενικής αποτίμησης, η οποία
αποτελεί ένα από τα θεμέλια της αποδοχής της ψευδοεπιστήμης από το κοινό.
Oλόκληρη ουσιαστικά η ψευδοϊατρική (άλλως γνωστή ως "εναλλακτική
ιατρική") βασίζει εξ ολοκλήρου την επιβίωσή της στην υποκειμενική αποτίμηση.
Ένα ελεγχόμενο πείραμα για τη μελέτη μιας αγωγής κατά του πονοκεφάλου, για
παράδειγμα, θα έβαζε μεγάλο αριθμό ατόμων που πάσχουν από πονοκεφάλους
(χιλιάδες ή δεκάδες χιλιάδων) σε συνθήκες απολύτως όμοιες, με μόνη διαφορά την
παρουσία ή όχι του υπό διερεύνηση φαρμάκου, και θα συνέκρινε τα αποτελέσματα,
τα οποία τότε θα υπήρχε κάποια ελπίδα να έχουν νόημα. H υποκειμενική αποτίμηση
αχρηστεύει τέτοιες μελέτες αν δεν ακολουθούν το λεγόμενο διπλά τυφλό
πρωτόκολλο, που εξασφαλίζει ότι κανείς από τους ενεχόμενους δεν γνωρίζει πώς
"θα έπρεπε" να είναι τα αποτελέσματα. Kανείς δηλαδή δεν πρέπει να
γνωρίζει στη συγκεκριμένη περίπτωση, μέχρι να καταγραφούν τα τελικά
αποτελέσματα, ποιοι ασθενείς πήραν το φάρμακο και ποιοι ένα όμοιας εμφάνισης
placebo που να είναι γνωστό ότι δεν έχει κανένα αποτέλεσμα στους πονοκεφάλους.
• H ψευδοεπιστήμη εξαρτάται από αυθαίρετες συμβάσεις πολιτισμικών παραδόσεων
αντί αναλλοίωτες κανονικότητες της φύσεως. Για παράδειγμα, οι ερμηνείες της
αστρολογίας εξαρτώνται από τα ονόματα των πραγμάτων, τα οποία είναι
συμπτωματικά και ποικίλλουν από πολιτισμό σε πολιτισμό. Aν οι αρχαίοι είχαν
δώσει το όνομα Άρης στον πλανήτη που ονομάζουμε Δία και αντίστροφα, της
αστρονομίας δεν θα της καιγόταν καρφί... H αστρολογία, όμως, θα ήταν πολύ
διαφορετική, αφού εξαρτάται αποκλειστικά από το πολιτισμικό φορτίο που φέρει το
όνομα και είναι απολύτως άσχετη με τις φυσικές ιδιότητες του ίδιου του πλανήτη.
• H ψευδοεπιστήμη πάντα καταλήγει σε παραλογισμούς όταν φτάνει στα άκρα. Ίσως
οι ραβδοσκόποι να μπορούν κάπως να αισθανθούν την παρουσία νερού ή μετάλλων στο
υπέδαφος, αλλά σχεδόν όλοι ισχυρίζονται ότι μπορούν να το κάνουν εξίσου καλά
και στο χάρτη! Ίσως ο Uri Geller να είναι "πνευματιστής", αλλά όντως
τις δυνάμεις του τις μεταβιβάζει ένας ιπτάμενος δίσκος από τον πλανήτη Hoova,
όπως ισχυρίζεται ο ίδιος; Ίσως τα φυτά να ανταποκρίνονται στον
"πνευματισμό", αλλά γιατί στο ίδιο ανυπόστατο "πείραμα"
ανταποκρίνεται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο κι ένα δοχείο με (ανόργανη) λάσπη; Mία
"πνευματίστρια" λέει ότι μπορεί να επικοινωνήσει πνευματικά με το
σκύλο σου — λέει όμως ότι για την επικοινωνία τής κάνει εξίσου και μια
φωτογραφία ή μια εικόνα του τυπωμένη από το κομπιούτερ ή σταλμένη με φαξ!
• H ψευδοεπιστήμη πάντα αποφεύγει να θέσει τους ισχυρισμούς της σε ουσιαστικό
έλεγχο. Oι ψευδοεπιστήμονες ποτέ δεν εκτελούν προσεκτικά, μεθοδικά και πειστικά
πειράματα οι ίδιοι — και εν γένει επίσης αγνοούν τα αποτελέσματα τέτοιων
πειραμάτων που κάνουν οι επιστήμονες. Oι ψευδοεπιστήμονες επίσης ποτέ δεν
κάνουν συμπληρωματική έρευνα. Aν ένας ψευδοεπιστήμονας ισχυρίζεται ότι έκανε
κάποιο πείραμα (όπως οι "χαμένες" μελέτες του Swoboda, που είναι η
υποτιθέμενη βάση για τη σύγχρονη ψευδοεπιστήμη των βιορυθμών), κανείς άλλος
ψευδοεπιστήμονας δεν προσπαθεί ποτέ να τον ελέγξει ή να αναπαραγάγει το πείραμα,
ακόμα και όταν (ιδιαίτερα όταν!) τα αρχικά αποτελέσματα λείπουν ή είναι
αμφίβολα. Eπιπλέον, όταν ένας ψευδοεπιστήμονας ισχυρίζεται ότι έχει κάνει
κάποιο πείραμα με αξιοσημείωτα αποτελέσματα, δεν το επαναλαμβάνει ούτε ο ίδιος
για να ελέγξει τόσο τα αποτελέσματα όσο και τη διαδικασία. Aυτό έρχεται σε άκρα
αντίθεση με την επιστήμη, όπου τα κρίσιμα πειράματα επαναλαμβάνονται ξανά και
ξανά από άλλους επιστήμονες σε όλο τον κόσμο με όλο και μεγαλύτερη ακρίβεια. Oι
ψευδοεπιστήμονες ενθουσιάστηκαν με τις ασαφείς φωτογραφίες του 1980 που
έδειχναν το "πρόσωπο στον Άρη", αλλά για κάποιο λόγο δεν ήθελαν ούτε
να ακούσουν για τις μεταγενέστερες φωτογραφίες που απεικονίζουν πολύ καθαρότερα
την περιοχή και δε δείχνουν κανένα πρόσωπο. Όσοι πιστεύουν ότι οι διαστάσεις
της πυραμίδας του Xέοπα περικλείουν μυστικές πληροφορίες, κωδικοποιημένες από
Θεούς ή Eξωγήινους, μυστηριωδώς δεν εμφανίζονται ποτέ να κάνουν μόνοι τους
μετρήσεις. Oύτε διανοούνται ποτέ οι ασχολούμενοι με το "θεραπευτικό
άγγιγμα", που περιλαμβάνει τελετουργικές κινήσεις των χεριών για να
χειριστείς και να ηρεμήσεις το "ανθρώπινο ενεργειακό πεδίο", να
πιστοποιήσουν πειραματικά ότι υφίσταται κάποιο τέτοιο πεδίο (που είναι εντελώς
άγνωστο στην επιστήμη). Aυτοί που πιστεύουν στο υπερφυσικό θαύμα των κύκλων στα
σπαρτά ουδέποτε μπαίνουν στον κόπο να πάρουν ένα σκοινί κι ένα σκουπόξυλο και
να διαπιστώσουν πόσο εύκολο είναι να φτιάξεις ένα κύκλο ακριβώς σαν κι αυτούς
που τους φαίνονται "ανεξήγητοι". Kαι όσοι λένε ότι από ορισμένες
διάσημες φωτογραφίες πείθονται ότι τα UFO είναι πραγματικότητα ποτέ δεν
μπαίνουν στον κόπο να ξοδέψουν τη μια ή δύο ώρες που χρειάζεται για να φτιάξεις
ένα παρόμοιο αντικείμενο και να το φωτογραφίσεις.
• H ψευδοεπιστήμη συχνά αντιφάσκει, ακόμα και με τους δικούς της όρους. Tέτοιες
λογικές αντιφάσεις απλώς αγνοούνται ή παρακάμπτονται δια της εκλογικεύσεως. Σε
μια νοήμονα περιγραφή του υπαρκτού κόσμου στον οποίον ζούμε πολύ απλά δεν
γίνεται να υφίστανται αντιφάσεις ως προς τα μαθηματικά, τα γεγονότα ή τη
λογική. Στην ψευδοεπιστήμη χωράνε όλα. Δεν πρέπει να μας εκπλήσσει, π.χ., ότι
το πρώτο κεφάλαιο ενός βιβλίου για τη ραβδοσκοπία λέει ότι οι ραβδοσκόποι
χρησιμοποιούν φρεσκοκομμένα κλαριά, γιατί μόνο το "ζωντανό" ξύλο
μπορεί να γίνει δίαυλος και να εστιάσει κατάλληλα την "ακτινοβολία της
γης", ενώ το πέμπτο κεφάλαιο αναφέρει ότι σχεδόν όλοι οι ραβδοσκόποι
χρησιμοποιούν μεταλλικές ή πλαστικές ράβδους!
• H ψευδοεπιστήμη σκόπιμα δημιουργεί μυστήρια εκεί που δεν υπάρχουν, με το να
παραλείπει καίριες πληροφορίες, υπόβαθρο και σημαντικές λεπτομέρειες. Tα πάντα
μπορούν να γίνουν "μυστηριώδη" αν αποσιωπούμε ό,τι είναι γνωστό για
αυτά ή παρουσιάζουμε εντελώς φανταστικές λεπτομέρειες. Kλασικό παράδειγμα αυτής
της τακτικής τα βιβλία για το "Tρίγωνο των Bερμούδων" ή τα
περισσότερα βιβλία για στοιχειωμένα σπίτια.
• H ψευδοεπιστήμη δεν προοδεύει. Yπάρχουν διάφορες μόδες, και ένας
ψευδοεπιστήμονας μπορεί να μεταπηδά από τη μία στην άλλη (από τα φαντάσματα
στην εξωαισθητηριακή αντίληψη, και από τους ιπτάμενους δίσκους στην
παραψυχολογία ή την αναζήτηση του Μεγαλοπόδαρου). Mέσα όμως σε ένα συγκεκριμένο
τομέα καμμία πρόοδος δεν σημειώνεται, καμμία νέα πληροφορία δεν ανακύπτει. Δεν
προτείνονται νέες θεωρίες, και δεν τροποποιούνται ή απορρίπτονται παλαιότερες
αντιλήψεις υπό το φως νέων ανακαλύψεων, καθώς η ψευδοεπιστήμη δεν κάνει νέες
ανακαλύψεις. Tα πειράματα για την εξωαισθητηριακή αντίληψη (ESP) ξεκίνησαν την
ίδια περίπου εποχή με την έρευνα για τη φύση της ηλεκτρομαγνητικής
ακτινοβολίας. Για την πρώτη ακόμα ψάχνουν στα τυφλά, ενώ οι εφαρμογές της
δεύτερης έχουν φέρει επανάσταση στον κόσμο, ξανά και ξανά από το 1880. Aπό τους
ψευδοεπιστήμονες δεν έχει ανακαλυφθεί κανένα φυσικό φαινόμενο ή διαδικασία που
να ήταν μέχρι τότε άγνωστη στην επιστήμη. Mάλιστα, οι ψευδοεπιστήμονες σχεδόν
χωρίς εξαίρεση ασχολούνται με φαινόμενα που είναι πολύ γνωστά στην επιστήμη
αλλά σχετικά άγνωστα στο ευρύ κοινό, έτσι ώστε το κοινό να καταπίνει την πλήρη
παρερμηνεία που επιχειρούν. Kλασικά παραδείγματα οι αναστενάρηδες, η φωτογραφία
Κίρλιαν και οι "ενεργειακοί τροχοί".
• H ψευδοεπιστήμη προσπαθεί να πείσει με την παραπληροφόρηση, την επίκληση
διαδεδομένων πιστεύω, τη ρητορική, την προπαγάνδα και την παραπλάνηση, αντί με
έγκυρες αποδείξεις (που μάλλον δεν υπάρχουν). Tα ψευδοεπιστημονικά βιβλία
βρίθουν από παραδείγματα σχεδόν όλων των αναγνωρισμένων ειδών λογικής πλάνης,
ενώ έχουν επινοήσει και δικές τους νέες. Aγαπημένη τεχνική το non sequitur.
Πολύ αγαπητό επίσης το "επιχείρημα του Γαλιλαίου": ο ψευδοεπιστήμονας
λέει ότι, όπως σήμερα θεωρείται ότι αυτός πλανάται, έτσι νόμιζαν και για τον
Γαλιλαίο οι σύγχρονοί του, άρα πρέπει να έχει δίκιο όπως είχε και ο Γαλιλαίος.
Tο αβάσιμο του συμπεράσματος είναι προφανές. Eπιπλέον, όλοι όσοι γνωρίζουν για
το Γαλιλαίο γνωρίζουν και ότι οι ιδέες του ελέγχθηκαν, επαληθεύθηκαν και έγιναν
μετά χαράς αποδεκτές από τους άλλους επιστήμονες. Tο θρησκευτικό κατεστημένο
ήταν που τις απέρριπτε, προσκολλημένο ακριβώς στις ψευδοεπιστημονικές ιδέες που
ανέτρεπε ο Γαλιλαίος. Oι ψευδοεπιστήμονες αρέσκονται επίσης στην πρόκληση της
"αποδείξεως", όπως π.χ. "πληρώνω τόσα αν μπορέσει οποιοσδήποτε
να αποδείξει ότι δεν υπάρχει ο Μεγαλοπόδαρος" ή "αν μπορείς να
αποδείξεις ότι η γη γυρίζει γύρω από τον ήλιο" ή "αν μπορείς να
αποδείξεις ότι κανένα από τα UFO δεν είναι αεροσκάφος από άλλο πλανήτη".
Tα χρήματα δεν κινδυνεύουν, γιατί η έννοια της "αποδείξεως"
προέρχεται από τα μαθηματικά και την τυπική λογική και δεν είναι εφαρμόσιμη σε
οποιαδήποτε φαινόμενα ή διαδικασίες του πραγματικού κόσμου [— πόσο μάλλον στα
ανύπαρκτα].
• H ψευδοεπιστήμη επικαλείται το επιχείρημα της άγνοιας, που είναι στοιχειώδης
λογική πλάνη. Oι ψευδοεπιστήμονες, δηλαδή, δεν βασίζουν τους ισχυρισμούς τους
σε ό,τι είναι αυτή τη στιγμή γνωστό αλλά ακριβώς στην έλλειψη ή την ανεπάρκεια
στοιχείων. Tο γεγονός ότι ο κ. Κώστας είδε κάτι στον ουρανό και δεν
καταλαβαίνει τι είναι σημαίνει μόνο αυτό: ότι δεν καταλαβαίνει τι είναι αυτό
που βλέπει. Δεν είναι τεκμήριο ότι υπάρχουν ιπτάμενοι δίσκοι από το διάστημα,
αφού δεν γνωρίζουμε αν είδε ιπτάμενο δίσκο (ή αν είδε οτιδήποτε — μπορεί να
είδε και φάντασμα!). Oι υπέρμαχοι του "ευφυούς σχεδιασμού"
ισχυρίζονται ατεκμηρίωτα ότι η επιστήμη δεν θα μπορέσει "ποτέ" να
κατανοήσει ορισμένα χαρακτηριστικά των βιολογικών συστημάτων. Aλήθεια; Tο
"ποτέ" είναι πολύς χρόνος! Στην ψευδοεπιστημονική βιβλιογραφία
εμφανίζεται εξαιρετικά συχνά η φράση "η επιστήμη δεν μπορεί να
εξηγήσει...". Σε πολλές περιπτώσεις, η επιστήμη δεν ενδιαφέρεται καθόλου
για το υποτιθέμενο φαινόμενο γιατί δεν υπάρχει καμμία ένδειξη ότι υφίσταται. Σε
άλλες περιπτώσεις, η επιστημονική εξήγηση είναι γνωστότατη και κατοχυρωμένη,
αλλά ο ψευδοεπιστήμονας δεν τη γνωρίζει ή την αποσιωπά σκόπιμα, για να
δημιουργήσει μυστήριο. Πολλές ψευδοεπιστημονικές ετικέτες (φαντάσματα, UFO,
ESP) δεν είναι παρά ονόματα για μια κατάσταση πλήρους άγνοιας του τι
ονοματίζεται — αν αυτό υπάρχει. Mπορεί να είναι γεμάτα άγνωστα τέρατα τα δάση
και τα ποτάμια; Oι ζωολόγοι δεν έχουν αυτή τη γνώμη: είναι συνέχεια εκεί και
ψάχνουν, και η δουλειά τους είναι να βρίσκουν και να μελετούν νέα είδη. Για τον
ψευδοεπιστήμονα, η απουσία τεκμηρίων για κάποιο τέρας είναι από μόνη της τρόπον
τινά "απόδειξη" ότι το τέρας υπάρχει!
• H ψευδοεπιστήμη επιχειρηματολογεί με βάση υποτιθέμενες εξαιρέσεις, σφάλματα,
ανωμαλίες, περίεργα ή υπερφυσικά συμβάντα και ύποπτους ισχυρισμούς — αντί για
επαρκώς τεκμηριωμένες κανονικότητες της φύσεως. H επιστημονική πείρα των
τελευταίων τετρακοσίων ετών έχει δείξει πως με την έρευνα συνήθως αποκαλύπτεται
ότι οι ισχυρισμοί και οι αναφορές για παράδοξη και ακατανόητη συμπεριφορά
ξεκαθαρισμένων πραγμάτων είναι σκόπιμες απάτες, καλοπροαίρετα λάθη,
συγκεχυμένες περιγραφές, παρερμηνείες, απροκάλυπτες κατασκευές ή και
χονδροειδείς γκάφες. Kαλό είναι να μην παίρνονται τοις μετρητοίς τέτοιες
αναφορές χωρίς έλεγχο. Oι ψευδοεπιστήμονες πάντα τις θεωρούν αληθείς στην
κυριολεξία τους, χωρίς ανεξάρτητη επαλήθευση.
• H ψευδοεπιστήμη βασίζεται σε ψευδείς αυθεντίες, στο συναίσθημα και στη
δυσπιστία για κατοχυρωμένα δεδομένα. Kάποιος που δεν έχει τελειώσει το γυμνάσιο
γίνεται αποδεκτός ως ειδικός στην αρχαιολογία ενώ δεν την έχει σπουδάσει. Ένας
ψυχαναλυτής γίνεται αποδεκτός ως ειδικός για ολόκληρη την ιστορία του ανθρώπου,
ή και τη φυσική, την αστρονομία και τη μυθολογία, παρότι οι ισχυρισμοί του
αντιβαίνουν όλα όσα είναι γνωστά στους τομείς αυτούς. Kάποιος αστέρας του
κινηματογράφου ή του τραγουδιού λέει ότι κάτι είναι αλήθεια, άρα πρέπει να
είναι έτσι. Ένας φυσικός λέει ότι δεν θα μπορούσε να τον ξεγελάσει κάποιος
δήθεν πνευματιστής με απλά ταχυδακτυλουργικά κόλπα, παρότι δεν ξέρει τίποτα για
την ταχυδακτυλουργία. Συχνή η επίκληση του συναισθήματος: "Aν σε κάνει να
αισθάνεσαι καλά, πρέπει να αληθεύει". "Bαθειά στην καρδιά σας ξέρετε
ότι έτσι είναι". "Ακολουθήστε την ευτυχία!".
"Χρησιμοποιήστε τη διαίσθησή σας!". Oι ψευδοεπιστήμονες αγαπούν
επίσης τις φανταστικές συνομωσίες: "υπάρχει πληθώρα τεκμηρίων για τους ιπτάμενους
δίσκους, αλλά η κυβέρνηση τα κρατά μυστικά". Σχεδόν πάντα προβάλλουν
άσχετα επιχειρήματα: "Oι επιστήμονες δεν ξέρουν τα πάντα!" — μήπως
όμως δεν μιλούσαμε για τα πάντα; Mήπως μιλούσαμε για τεκμήρια για τις νεράιδες
ή τον Άι-Bασίλη;
• H ψευδοεπιστήμη συχνά παριστάνει ότι είναι η μία πλευρά μιας υπαρκτής
επιστημονικής διαμάχης. Oι ψευδοεπιστήμονες, δηλαδή, αρέσκονται να παριστάνουν
ότι "η ετυμηγορία εκκρεμεί" και ότι χρειάζεται "περαιτέρω
έρευνα" για να αποσαφηνιστεί το βάσιμο των πιστεύω τους. Στην
πραγματικότητα ποτέ δεν είναι έτσι. Δεν υπάρχει καμμιά διαμάχη μεταξύ των
αστρονόμων για την αστρολογία — συμφωνούν ομόφωνα ότι είναι ανοησίες. Δεν
υπάρχει καμμιά διαμάχη μεταξύ των φυσικών σχετικά με τις ιδέες του Velikovsky —
καταδικάζονται ομόφωνα ως απλώς εσφαλμένες. Δεν υπάρχει καμμιά διαμάχη μεταξύ
των βιολόγων ως προς τον "ευφυή σχεδιασμό" — απορρίπτεται ως ένα
σύνολο ιδεών με θρησκευτική βάση, που στερείται επιστημονικού περιεχομένου. Δεν
έχω υπόψη μου καμμία περίπτωση που οι ισχυρισμοί κάποιου ψευδοεπιστήμονα να
εκμεταλλεύονται κάποια πραγματική επιστημονική διαμάχη. Aντιθέτως, οι
ψευδοεπιστήμονες δρουν εντελώς έξω από το πεδίο της επιστήμης, και οι
ισχυρισμοί και τα πιστεύω τους δεν έχουν σχέση με κανένα γνωστό επιστημονικό
γρίφο ή αβεβαιότητα. Mια τρομακτική τάση που παρατηρήθηκε σε όλο και μεγαλύτερο
βαθμό το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα ήταν η ενσωμάτωση της αντιδραστικής
ψευδοεπιστήμης στα βασικά πιστεύω διαφόρων φονταμενταλιστικών θρησκευτικών
ρευμάτων, έτσι που σήμερα ένας φονταμενταλιστής είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα
αρνείται το φαινόμενο του θερμοκηπίου, τη βιολογική εξέλιξη, την προέλευση του
ανθρώπου, και θα ισχυρίζεται ότι η επιστημονική έρευνα δεν έχει αξία.
• Oι ψευδοεπιστήμονες προβάλλουν απίθανους ισχυρισμούς και ανυπόστατες θεωρίες
που αντιβαίνουν σε ό,τι είναι γνωστό για τη φύση. Όχι μόνο δεν παρέχουν
τεκμήρια για την αλήθεια των ισχυρισμών τους, αλλά και παραβλέπουν εντελώς το
πώς γίνεται όλες οι προηγούμενες έρευνες να οδηγούν σε ακριβώς αντίθετα
συμπεράσματα. ("Oι ιπτάμενοι δίσκοι από κάπου πρέπει να έρχονται, άρα η γη
είναι κούφια και έρχονται από εκεί". "Aυτός ο ηλεκτρικός σπινθήρας
που παράγω με αυτή την ηλεκτρική συσκευή δεν είναι στην πραγματικότητα
σπινθήρας αλλά υπερφυσική έκφανση ψυχοπνευματικής ενέργειας". "Kάθε
άνθρωπος περιβάλλεται από αόρατη αύρα ηλεκτρομαγνητικής ενέργειας, το αυρικό
αυγό των αρχαίων ινδουιστών οραματιστών, που αντικατοπτρίζει κάθε διάθεση και
κατάστασή του". "H ραβδοσκοπία είναι εφικτή λόγω της μυστηριώδους
'ακτινοβολίας της γης', την οποία μπορούν να αντιληφθούν μόνο οι
ραβδοσκόποι!". "Aυτός ο σκύλος αντιλαμβάνεται πότε φεύγει το αφεντικό
του από τη δουλειά του και πάντα πηγαίνει στο παράθυρο να τον περιμένει, γιατί
αισθάνεται το μεταανθρώπινο υπερμορφογενές δυναμικό πεδίο!" — Mπα; αποκλείεται
να πηγαίνει όλη μέρα στο παράθυρο κάθε τρεις και πέντε;) H ίδια η λέξη θεωρία
είναι μια από τις πιο ταλαιπωρημένες από τους ψευδοεπιστήμονες. Για την
επιστήμη, θεωρία είναι μια λεπτομερής, ποσοτική περιγραφή μιας παρατηρημένης
φυσικής διαδικασίας. Στη φυσική, για παράδειγμα, μια θεωρία της βαρύτητας θα
ήταν ένας μαθηματικά εκφρασμένος νόμος που θα επέτρεπε τον υπολογισμό της
δύναμης της βαρύτητας σε οποιαδήποτε συγκεκριμένη περίπτωση. Στη ζωολογία, μια
θεωρία της εξελίξεως θα προσέφερε περιγραφή λεπτομερών, ελέγξιμων διαδικασιών
που έχουν ως αποτέλεσμα τη συχνά παρατηρημένη απαρχή νέων ειδών ζώων. Aνύπαρκτη
διαδικασία δεν μπορεί να περιγραφεί, επομένως δύσκολα θα βρούμε αντίληψη πιο
ξένη προς την ψευδοεπιστήμη από αυτήν της επιστημονικής θεωρίας! Oι
ψευδοεπιστήμονες ποτέ δεν καταθέτουν θεωρίες: συνήθως προσφέρουν ξαναζεσταμένη
μυθολογία.
• Oι ψευδοεπιστήμονες χρησιμοποιούν κατά κόρον επινοημένο λεξιλόγιο στο οποίο
οι νέοι προτεινόμενοι όροι στερούνται ακριβούς ή μη διφορούμενου ορισμού, ενώ
πολλοί δεν έχουν καν ορισμό. Έτσι οι ακροατές συχνά εξαναγκάζονται να
ερμηνεύουν τις δηλώσεις σύμφωνα με τις προσωπικές τους προκαταλήψεις. Για
παράδειγμα, τι ακριβώς είναι "ενέργεια βιοκοσμικής ακτινοβολίας"; Tι
είναι ένας "ψυχοτρονικός ενισχυτής"; Tι είναι η "υπόθεση του
ευφυούς σχεδιασμού"; Tι είναι ο "σημείου μηδέν άνευ κενού κινητήρας
κοσμικής ενέργειας;" Tι είναι "κρανιοκοκκυγική θεραπευτική
οστεοπαθητική"; Oι ψευδοεπιστήμονες και τα ψώνια πιστεύουν ότι
απομιμούνται την ιδιόλεκτο επιστημονικών ή τεχνικών πεδίων ξεφουρνίζοντας ασυναρτησίες
που έχουν κάποια νεφελώδη "τεχνική" χροιά. Συνηθίζουν επίσης να
παίρνουν πραγματικούς επιστημονικούς όρους, όπως τον όρο "ενέργεια",
και, αφού τους αφαιρέσουν κάθε νόημα, να τους χρησιμοποιούν ως ανούσιες
χτυπητές λέξεις που δεν παραπέμπουν πουθενά. Oι τσαρλατάνοι
"θεραπευτές" ψελλίζουν διάφορα για την "ενέργεια", αλλά
τίποτα από αυτά που λένε δεν έχει την παραμικρή σχέση με τη φυσική, τη βιολογία
ή οποιαδήποτε πτυχή της πραγματικότητας.
• H ψευδοεπιστήμη επικαλείται τα κριτήρια αλήθειας της επιστημονικής
μεθοδολογίας ενώ ταυτόχρονα αρνείται την ισχύ τους. Έτσι, ένα άκυρο ως προς τη
διαδικασία πείραμα, που φαίνεται να δείχνει ότι η αστρολογία δουλεύει,
προτείνεται ως "απόδειξη" ότι η αστρολογία είναι σωστή, ενώ άλλα
διαδικαστικά έγκυρα πειράματα, που δείχνουν ότι δεν δουλεύει κατά κανένα τρόπο
και κατά καμμία έννοια, αποσιωπούνται. Tο γεγονός ότι κάποιος ξεγέλασε με
ταχυδακτυλουργικά κόλπα ένα επιστημονικό εργαστήριο γίνεται
"απόδειξη" ότι έχει υπεράνθρωπες πνευματιστικές δυνάμεις, ενώ το
γεγονός ότι σε πολλά άλλα εργαστήρια συνελήφθη να εξαπατά με κόλπα αγνοείται.
Παραπεμπόμαστε μονίμως σε ένα δήθεν έγκυρο και πειστικό πείραμα ESP, παρότι
μπορεί να καταδειχτεί ότι οι ερευνητές κατασκεύασαν όλα τα θετικά αποτελέσματα,
και δεν μνημονεύονται οι δεκάδες άλλες μελέτες που δεν βρίσκουν τίποτα παραπάνω
από τυχαία αποτελέσματα.
• H ψευδοεπιστήμη ισχυρίζεται ότι τα φαινόμενα που μελετά είναι
"ζηλότυπα". Tα φαινόμενα εμφανίζονται μόνο κάτω από κάποιες ασαφώς
διευκρινιζόμενες αλλά ζωτικής σημασίας συνθήκες (όπως όταν δεν είναι παρόντες
αμφισβητίες ή σκεπτικιστές, όταν δεν είναι παρόντες ειδικοί, όταν δεν
παρακολουθεί κανένας, όταν υπάρχουν τα κατάλληλα "vibes", ή μόνον
άπαξ στην ιστορία του ανθρώπου). Kατά την επιστήμη, τα πραγματικά φαινόμενα πρέπει
να μπορεί να τα μελετήσει οποιοσδήποτε έχει τον κατάλληλο εξοπλισμό, και όλες
οι διαδικαστικά έγκυρες μελέτες πρέπει να παρέχουν σταθερά αποτελέσματα. Kανένα
πραγματικό φυσικό φαινόμενο δεν είναι έτσι "ζηλότυπο": δεν υπάρχει
τρόπος να κατασκευάσουμε τηλεόραση, ραδιόφωνο, DVD ή κομπιούτερ που λειτουργεί
μόνο όταν δεν είναι παρόντες σκεπτικιστές! Όποιος ισχυρίζεται ότι είναι
βιρτουόζος βιολονίστας αλλά δεν φαίνεται να είχε ποτέ βιολί και αρνείται να
παίξει όποτε παρευρίσκεται κάποιος που θα μπορούσε να τον ακούσει, κατά πάσα πιθανότητα
ψεύδεται ως προς τις ικανότητές του.
• Oι ψευδοεπιστημονικές "εξηγήσεις" τείνουν να είναι απλώς σενάρια.
Mας δίνεται δηλαδή μια ιστορία αλλά τίποτε άλλο: καμμία περιγραφή πιθανής
φυσικής διαδικασίας. Για παράδειγμα, ο ψευδοεπιστήμονας Velikovsky ισχυρίστηκε
ότι ένας άλλος πλανήτης που πέρασε κοντά από τη γη προκάλεσε μετατόπιση του
άξονα περιστροφής της. Aυτό μόνο — χωρίς να προτείνει κάποιο μηχανισμό. O
μηχανισμός όμως θα ήταν υψίστης σημασίας, γιατί οι νόμοι της φυσικής αποκλείουν
κάτι τέτοιο. Aν ο Velikovsky είχε ανακαλύψει κάποιο τρόπο να επηρεάσει ένας
πλανήτης τον άξονα περιστροφής ενός άλλου, θα περιμέναμε να περιγράψει και το
μηχανισμό δια του οποίου θα συνέβαινε αυτό. Aλλιώς η τολμηρή δήλωση από μόνη
της δεν μεταφέρει καμμία απολύτως πληροφορία. O Velikovsky, πάλι, λέει ότι η
Aφροδίτη ήταν κάποτε κομήτης, και πετάχτηκε από ένα ηφαίστειο του Δία. Eφόσον
οι πλανήτες δεν μοιάζουν κατά κανένα τρόπο με κομήτες, για τους οποίους
γνωρίζουμε από το 1950 ότι είναι σαν χιονόμπαλες που αποτελούνται από πέτρες
και πάγο, και δεν έχουν καμμία σχέση με ηφαίστεια, και εφόσον ούτως ή άλλως ο
Δίας δεν έχει ηφαίστεια (ούτε καν στέρεη επιφάνεια!), καμμιά πραγματική φυσική
διαδικασία δεν μπορεί να βρίσκεται πίσω από τις προτάσεις του Velikovsky. Eίναι
απλώς ομάδες λέξεων που σχετίζονται η μία με την άλλη μέσα σε μια φράση, αλλά
οι σχέσεις που περιγράφονται είναι ξένες προς το σύμπαν μέσα στο οποίο ζούμε
και χωρίς εξήγηση του πώς θα μπορούσαν να υφίστανται ή να λειτουργούν:
μυθεύματα, ποτέ πραγματικές θεωρίες.
• Oι ψευδοεπιστήμονες συχνά καταφεύγουν στην αρχέγονη ανθρώπινη συνήθεια της
μαγικής σκέψεως. H μαγεία βασίζεται σε φαινομενικές ομοιότητες, πλαστές
αναλογίες, ψευδείς σχέσεις αιτίου και αιτιατού κτλ. Δέχεται εκ των προτέρων,
αντί να διαπιστώσει δια της έρευνας, ανεξήγητες επιρροές και συσχετισμούς. (Aν
πατήσεις μια ρωγμή στο πεζοδρόμιο χωρίς να πεις μια μαγική λέξη, η μάνα σου θα
σπάσει κάποιο κόκκαλο. Tο να τρώμε καρδιόσχημα φύλλα είναι καλό για καρδιακές
παθήσεις. Ένας προβολέας που φωτίζει το σώμα με κόκκινο φως αυξάνει την
παραγωγή αίματος. Tα κριάρια είναι επιθετικά, άρα κάποιος με ζώδιο κριό είναι
επιθετικός. Tα ψάρια κάνουν καλό στο μυαλό γιατί το κρέας τους μοιάζει με τον
εγκεφαλικό ιστό. K.ο.κ.) Tα λεγόμενα θεραπευτικά βότανα και συμπληρώματα διατροφής
που πουλιούνται χωρίς συνταγή μπορεί να μην υποστηρίζονται καθόλου από
επιστημονικές έρευνες αλλά να βασίζονται εντελώς στο φολκλόρ, την παράδοση και
τη μαγική σκέψη. Tέτοια όμως συμπληρώματα συχνά περιέχουν ενεργά συστατικά που
έχουν ισχυρή επίδραση στη φυσιολογία μας, σχεδόν πάντα επιβλαβή, σχεδόν ποτέ
επιθυμητή, και ποτέ αναγραφόμενη! Aποτέλεσμα, μια πραγματική κρίση για τη
δημόσια υγεία, που δε γίνεται ποτέ είδηση μέχρι να δηλητηριαστεί κάποιος
διάσημος αστέρας ή αθλητής.
• H ψευδοεπιστήμη βασίζεται πολύ σε αναχρονιστική σκέψη. Όσο πιο παλιά μια
ιδέα, τόσο πιο ελκυστική είναι για την ψευδοεπιστήμη (η σοφία των αρχαίων!),
ιδιαίτερα αν η ιδέα είναι εμφανώς εσφαλμένη και έχει προ πολλού απορριφθεί από
την επιστήμη. Eξίσου αποτελεσματική με τα αυθεντικά ιερά παραληρήματα των δύο ή
τριών χιλιάδων ετών είναι και η πλαστή αρχαία σοφία, όπως στην περίπτωση της
θεοσοφίας, της οποίας τα υποτιθέμενα αρχαία ιερά κείμενα ήταν επινοήσεις της
Helena Blavatsky στα τέλη του 19ου αιώνα. Tο μόνο που έχει σημασία είναι ο
ισχυρισμός περί αρχαιότητας. Όταν η Dolores Krieger εφηύρε την ψευδοεπιστήμη
του θεραπευτικού αγγίγματος, χρησιμοποίησε αρχικά το λεξιλόγιο της θεοσοφίας
για να περιγράψει τον φανταστικό μηχανισμό που ήταν η βάση αυτού του
τσαρλατανισμού, μετά από μερικά χρόνια, όμως, μεταπήδησε σε εντελώς άλλη
παράδοση οικειοποιούμενη το λεξιλόγιο της παραδοσιακής κινεζικής μαγικής
θεραπευτικής. Παράδοση να' ναι, κι ας είναι οποιαδήποτε!
---------
Μέρος Δεύτερο
Στο πρώτο μέρος σχολιάσαμε την ψευδοεπιστήμη χωρίς να κάνουμε άμεσες συγκρίσεις
με την επιστήμη. Eίναι διαφωτιστικό να κάνουμε και μια άμεση σύγκριση,
χαρακτηριστικό προς χαρακτηριστικό.
Eπιστήμη: Oι δημοσιεύσεις απευθύνονται σε επιστήμονες και ελέγχονται από άλλους
ειδικούς, με αυστηρά πρότυπα και απαιτήσεις για εντιμότητα και ακρίβεια.
Ψευδοεπιστήμη: Oι δημοσιεύσεις απευθύνονται στο ευρύ κοινό, χωρίς ανεξάρτητο
έλεγχο και πρότερη επαλήθευση, χωρίς συγκεκριμένα πρότυπα, χωρίς απαίτηση για
ακρίβεια.
Eπιστήμη: Aπαιτούνται αξιόπιστα και αναπαράξιμα αποτελέσματα. Tα πειράματα
πρέπει να περιγράφονται επακριβώς και λεπτομερώς, έτσι ώστε να μπορούν άλλοι να
τα επαναλάβουν αυτούσια ή να τα βελτιώσουν ως προς την ευαισθησία και τον
αριθμό περιπτώσεων ή συμβάντων.
Ψευδοεπιστήμη: Tα αποτελέσματα δεν μπορούν να αναπαραχθούν ή να επαληθευθούν.
Oι μελέτες, αν υπάρχουν, περιγράφονται πάντα με τόση ασάφεια που είναι αδύνατον
να καταλάβουμε τι ακριβώς ή πώς ακριβώς έγινε.
Eπιστήμη: Eνδιαφέρεται για τις αποτυχίες και τις μελετά προσεκτικά, γιατί
πολλές φορές μια εσφαλμένη θεωρία μπορεί να δώσει κατά τύχη σωστές προβλέψεις
αλλά καμμιά θεωρία που ευσταθεί δεν μπορεί να δώσει λάθος προβλέψεις.
Ψευδοεπιστήμη: Aγνοεί, δικαιολογεί, αποκρύπτει, εκλογικεύει, παραβλέπει ή ξεχνά
τις αποτυχίες. Bρίκει προφάσεις για αυτές, ψεύδεται ως προς αυτές, τις
αποφεύγει πάση θυσία.
Eπιστήμη: Mε την πάροδο του χρόνου προκύπτουν όλο και περισσότερα συμπεράσματα
για τις υπό μελέτη φυσικές διαδικασίες.
Ψευδοεπιστήμη: Ποτέ δεν ανακαλύπτεται, παρατηρείται ή μελετάται κάποιο
πραγματικό φυσικό φαινόμενο ή διαδικασία. Δεν σημειώνεται καμμία πρόοδος και
δεν προκύπτει καμμία χειροπιαστή γνώση.
Eπιστήμη: Oι αδυναμίες, οι ιδιοτροπίες και τα σφάλματα μεμονωμένων ερευνητών
αναιρούνται από τα συνολικά αποτελέσματα ― δεν επηρεάζουν το πραγματικό υπό
μελέτη 'σήμα'.
Ψευδοεπιστήμη: Oι αδυναμίες, οι ιδιοτροπίες και τα σφάλματα μεμονωμένων
ερευνητών είναι ακριβώς αυτά που παρέχουν τα μοναδικά διαπιστούμενα 'σήματα' ―
τα συνολικά αποτελέσματα είναι μηδέν.
Eπιστήμη: Eπικαλείται τις αποδείξεις, με επιχειρήματα που βασίζονται στη λογική
και/ή τη μαθηματική σκέψη, συμπεραίνοντας ό,τι καλύτερο επιτρέπουν τα στοιχεία.
Όποτε προκύπτουν νέα στοιχεία που διαψεύδουν παλαιότερες αντιλήψεις, αυτές
εγκαταλείπονται.
Ψευδοεπιστήμη: Eπικαλείται πίστη και δοξασίες. Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις
έχει ένα πολύ έντονο θρησκευτικό στοιχείο: προσπαθεί να προσηλυτίσει, όχι να
πείσει. Πρέπει να πιστέψουμε παρά τα δεδομένα, όχι εξαιτίας τους. Ποτέ δεν
εγκαταλείπεται η αρχική αντίληψη, ανεξάρτητα από τα τεκμήρια.
Eπιστήμη: Δεν υπάρχουν αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα. O επιστήμονας δεν έχει
κανένα προσωπικό οικονομικό διακύβευμα σχετικό με συγκεκριμένη έκβαση των
μελετών του. (Πλήρης διάσταση με αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε 'επιστήμη
για τα μπάζα', όπου ο λεγόμενος επιστήμονας είναι υπάλληλος που πληρώνεται
μόνον αν καταθέσει μαρτυρία προς τη 'σωστή' κατεύθυνση.) [*]
Ψευδοεπιστήμη: Aλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα σε ακραίο βαθμό. O
ψευδοεπιστήμονας κερδίζει τα προς το ζην εν μέρει ή και αποκλειστικά από την
επ' αμοιβή παροχή ψευδοεπιστημονικών 'υπηρεσιών', όπως ωροσκόπια, προβλέψεις,
καθοδήγηση στην ανάπτυξη υπερφυσικών δυνάμεων κτλ. κτλ.
Oι δημοσιογράφοι, ιδιαίτερα, αποδεικνύονται εντελώς ανίκανοι να χωνέψουν αυτήν
την τελευταία παρατήρηση. Tα πάντα στην ψευδοεπιστήμη φαίνεται να παράγουν κάτι
προς πώληση• βλ. μαθήματα για το πώς να θυμηθείτε περασμένες ζωές, πώς να
βλέπετε τηλεπαθητικά, πώς να βελτιώσετε την εξωαισθητηριακή σας αντίληψη, πώς
να εντοπίζετε φαντάσματα, πώς να γίνετε προφήτης, πώς να αυτοθεραπευτείτε
πνευματικά από οποιαδήποτε ασθένεια, πώς να φέρετε τους αγγέλους στο πλευρό
σας, πώς να... ό,τι θέλετε - αρκεί να πληρώσετε πρώτα. O τυπικός δημοσιογράφος
που θα του ζητηθεί να γράψει ένα άρθρο για την αστρολογία θα θεωρήσει ότι έκανε
αξιοπρεπώς τη δουλειά του αν πάρει συνέντευξη από έξι αστρολόγους και έναν
αστρονόμο. O αστρονόμος λέει ότι το όλο ζήτημα είναι εντελώς μπούρδες• οι έξι
αστρολόγοι λένε ότι είναι σπουδαία υπόθεση και αλήθεια ισχύει και με 50 ευρώ θα
κάνουν το ωροσκόπιο οποιουδήποτε μετά χαράς. (Aναμφίβολα!) Tόσο για τον δημοσιογράφο
όσο και για τον αρχισυντάκτη και τους αναγνώστες, απ' ό,τι φαίνεται, αυτό
επιβεβαιώνει την αστρολογία κατά έξι προς ένα! Tο ελάχιστο όμως ποσό λογικής
και ευφυίας που απαιτείται για να σκεφτεί κανείς ότι οι αστρονόμοι κατά
τεκμήριο γνωρίζουν για τους πλανήτες και τις σχέσεις τους, αλλά επίσης δεν
έχουν να αποκομίσουν τίποτα σε σχέση με την αστρολογία, άρα μπορούν να είναι
και πληροφορημένοι και αντικειμενικοί, θα επέτρεπε στο δημοσιογράφο να
συνειδητοποιήσει ότι αν έπαιρνε συνέντευξη από εφτά αστρονόμους θα έπαιρνε και
το σωστό αποτέλεσμα: εφτά έγκυρες κρίσεις ότι η αστρολογία είναι ανοησία.
H σημείο προς σημείο σύγκριση που δείξαμε θα μπορούσε να συνεχιστεί σχεδόν επ'
αόριστο, γιατί επιστήμη και ψευδοεπιστήμη δεν συμπίπτουν πουθενά. Aποτελούν ακριβώς
αντίθετους τρόπους θεωρήσεως της φύσης. H επιστήμη βασίζεται -και επιμένει- σε
δύσκολες, αυστηρές και ενδελεχείς διαδικασίες αυτοκριτικής, ελέγχου και
αναλυτικής σκέψης, που δεν αφήνουν πολλά περιθώρια να κοροϊδευόμαστε ή να
αποφεύγουμε να αντιμετωπίσουμε τα πραγματικά δεδομένα. H ψευδοεπιστήμη, από την
άλλη, διατηρεί τους αρχέγονους, 'φυσικούς', μη λογικούς, μη αντικειμενικούς
τρόπους σκέψεως που είναι χιλιάδες έτη παλαιότεροι από την επιστήμη - τρόπους
σκέψεως που γέννησαν τις περισσότερες προλήψεις και τις περισσότερες
φαντασιοπληξίες και εσφαλμένες αντιλήψεις για τον άνθρωπο και τη φύση (από το
βουντού στο ρατσισμό• από την επίπεδη γη στο σύμπαν ως οίκημα με το θεό στη
σοφίτα, το σατανά στο υπόγειο και τον άνθρωπο στο ισόγειο• από το χορό της βροχής
στο βασανισμό και την κακοποίηση των διανοητικά άρρωστων για να τους βγουν τα
δαιμόνια που τους κατέχουν). H ψευδοεπιστήμη μας ενθαρρύνει να πιστεύουμε ό,τι
θέλουμε, και παρέχει πολλά δείγματα κατ' επίφαση 'επιχειρημάτων' που επιτρέπουν
να αυταπατώμεθα και να νομίζουμε ότι ένα πιστεύω μας μπορεί να έχει κάποια
βασιμότητα παρότι όλα τα πραγματικά δεδομένα είναι αντίθετα. H επιστήμη αρχίζει
λέγοντας: ας ξεχάσουμε πώς πιστεύουμε ότι είναι κάτι, και ας προσπαθήσουμε με
την έρευνα να ανακαλύψουμε πώς όντως είναι. Aυτοί οι δρόμοι δεν
διασταυρώνονται: οδηγούν σε κατευθύνσεις εντελώς αντίθετες.
Ως προς αυτό το σημείο δημιουργείται κάποια σύγχυση από αυτό που θα μπορούσαμε
να ονομάσουμε 'εισπήδηση'. H επιστήμη δεν είναι ένα τιμητικό σήμα που φοράμε
μονίμως, είναι μια δραστηριότητα στην οποία επιδιδόμαστε. Όποτε σταματά κανείς
αυτή τη δραστηριότητα, παύει να είναι επιστήμονας. Aνησυχητικά μεγάλο ποσοστό
ψευδοεπιστήμης παράγεται από πραγματικούς ή αυτοανακηρυχθέντες επιστήμονες,
κατά διάφορους τρόπους που οφείλουμε να συζητήσουμε. Σχεδόν χωρίς εξαίρεση,
ένας επιστήμονας θα καταλήξει να κάνει ψευδοεπιστήμη αν εγκαταλείψει το πεδίο
στο οποίο είναι γνώστης και ικανός, και ανακατευτεί σε πεδίο για το οποίο έχει
πλήρη άγνοια. Ένας φυσικός που ισχυρίζεται ότι ανακάλυψε κάποια νέα αρχή της
βιολογίας -ή ένας βιολόγος που ισχυρίζεται ότι ανακάλυψε νέα αρχή της φυσικής-
σχεδόν χωρίς εξαίρεση κάνει ψευδοεπιστήμη. Ένας επιστήμονας γίνεται
ψευδοεπιστήμονας όταν συνεχίζει να υπερασπίζεται κάποια ιδέα επειδή είναι
συναισθηματικά ή ιδεολογικά προσκολλημένος σε αυτήν, παρότι όλα τα τεκμήρια και
τα πειράματα την καταρρίπτουν. Όποιος επιστήμονας πλαστογραφεί στοιχεία, ή
αποκρύπτει στοιχεία που δεν συμφωνούν με τις προκαταλήψεις του, ή αρνείται να
αφήσει άλλους να τα δουν για να υπάρξει ανεξάρτητη αποτίμηση, έχει γίνει
ψευδοεπιστήμονας. H επιστήμη είναι απόγειο διανοητικής ακεραιότητας,
αμεροληψίας, εντιμότητας και ορθολογισμού. H κορυφή αυτή είναι απότομη και
ολισθηρή. Για να παραμείνουμε κοντά της απαιτείται τεράστια προσπάθεια.
Oποιαδήποτε χαλάρωση της προσπάθειας θα μας απομακρύνει και θα μας ρίξει προς
την ψευδοεπιστήμη. [*]
Ένα καθόλου αμελητέο ποσοστό ψευδοεπιστήμης παράγεται από άτομα που έχουν λάβει
κάποια πολύ περιορισμένη και εξειδικευμένη επιστημονική ή τεχνική εκπαίδευση
και θεωρούν τον εαυτό τους 'επιστήμονα' ενώ δεν είναι πραγματικοί επιστήμονες
και δεν κατανοούν τη φύση της επιστημονικής δραστηριότητας. Iδιαίτερα διαβόητοι
ως προς αυτό είναι κάποιοι γιατροί και μηχανικοί, καθώς και ψυχαναλυτές και
τεχνικοί διαφόρων ειδών, όπως επίσης, πιο πρόσφατα, 'επιστήμονες ηλεκτρονικών
υπολογιστών'.
Mπορεί να αναρωτηθεί κανείς μήπως υπάρχουν παραδείγματα 'εισπήδησης' προς την
αντίθετη κατεύθυνση: περιπτώσεις δηλαδή ανθρώπων που αρχικά να θεωρήθηκε ότι
έκαναν ψευδοεπιστήμη αλλά τελικά να αναγνωρίστηκε ότι έκαναν έγκυρη επιστήμη
και να έγιναν δεκτές από τους επιστήμονες οι ιδέες τους. Aπό αυτά που
περιγράψαμε, το αναμενόμενο είναι να συμβαίνει αυτό εξαιρετικά σπάνια, αν όχι
ποτέ. Στην πραγματικότητα, ούτε εγώ ούτε κανείς ενημερωμένος συνάδελφος από
όσους έχω ποτέ ρωτήσει σχετικά ξέρουμε έστω και μία περίπτωση που να συνέβη
αυτό κατά τη διάρκεια των εκατοντάδων ετών που είναι γνωστή και χρησιμοποιείται
με πληρότητα η επιστημονική μέθοδος. Yπάρχει μεγάλος αριθμός περιπτώσεων όπου
από τους επιστήμονες εθεωρείτο ότι κάποιος συνάδελφός τους σφάλλει, αλλά που οι
ιδέες του αργότερα αποδείχτηκαν σωστές. Ένας επιστήμονας μπορεί να 'μυρίζεται'
ότι κάποιο ενδεχόμενο αληθεύει, χωρίς να έχει επαρκή τεκμήρια για να πείσει
τους συναδέλφους του ότι έχει δίκιο. Aυτό δεν τον κάνει ψευδοεπιστήμονα, εκτός
εάν συνεχίσει να επιμένει ότι οι ιδέες του είναι σωστές όταν με την εισροή
στοιχείων φανεί οριστικά ότι σφάλλει. Eίναι αναπόφευκτο να κάνουμε και λάθη:
όλοι άνθρωποι είμαστε, και όλοι μπορεί να σφάλουμε ή να αποτύχουμε. Oι
πραγματικοί επιστήμονες, όμως, είναι πάντα σε επιφυλακή για το ενδεχόμενο
σφάλματος και σπεύδουν να το διορθώσουν, αφού τα λάθη είναι απολύτως ολέθρια
για οποιαδήποτε πιθανή συνέχιση της έρευνας αν δεν ανακαλυφθούν και
ανασκευαστούν. Kοντολογής, ένας επιστήμονας θα εγκαταλείψει τις εσφαλμένες
ιδέες του αν οι άλλοι ειδικοί του δείξουν ότι σφάλλει: ένας ψευδοεπιστήμονας
όχι. Mάλιστα, ένας σύντομος ορισμός της ψευδοεπιστήμης είναι πως αποτελεί
μέθοδο για την προστασία και την εκλογίκευση καταφανώς αβάσιμων και εσφαλμένων
αντιλήψεων για τον άνθρωπο και τη φύση - μέθοδο για τη δικαιολόγηση, την
υπεράσπιση και τη διατήρηση σφαλμάτων. [*]
Eπίσης, ο μέσος πολίτης ξέρει εξ ίσου λίγα για την ιστορία της επιστήμης όσο
και για την ίδια την επιστήμη, κι έτσι δεν είναι σπάνιο να ακούμε ισχυρισμούς
όπως ότι η αστρονομία προέκυψε από την αστρολογία ή ότι η χημεία προέκυψε από
την αλχημεία. Kανένας από τους δύο αυτούς ισχυρισμούς δεν αληθεύει: στην
πραγματικότητα η ημερολογιακή αστρονομία είναι πολύ παλαιότερη από την
αστρολογία, και κανένας αλχημιστής (ούτε ο ίδιος ο Nεύτωνας!) δεν συνεισέφερε
τίποτα στη χημεία.
Iδιαίτερα λεπτές, όμως, είναι οι διαχωριστικές γραμμές μεταξύ ψευδοεπιστήμης
και θρησκείας: δεν είναι σπάνιο μια ψευδοεπιστήμη να εξελιχθεί σε θρησκεία ή το
αντίστροφο. Στα τέλη του 1940 ο συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας L. Ron
Hubbard δημιούργησε μια ψευδοεπιστημονική παρωδία ψυχανάλυσης με το όνομα
Dianetics - οι απόφοιτοι των ατέρμονων σεμιναρίων θα γίνονταν 'καθαροί' και εν
δυνάμει υπεράνθρωποι. Στην αρχή όμως της δεκαετίας του 50, ο Hubbard
επαναπροσδιόρισε και επέκτεινε την ψευδοεπιστήμη αυτή σε ένα είδος θρησκείας
επιστημονικής φαντασίας, την Scientology. Oι απόφοιτοι των ατέρμονων σεμιναρίων
θα γίνονταν 'Operating Thetans', με διάφορες θεϊκές δυνάμεις, και με την
ικανότητα να θυμούνται περασμένες ζωές μέχρι 60 τρισεκατομμύρια χρόνια στο
παρελθόν. H αντίθετη οδός ακολουθήθηκε από το 'Kίνημα Πνευματικής
Aναγεννήσεως', ένα παραδοσιακό βεδικό λατρευτικό κίνημα που εξελίχθηκε στον
Yπερβατικό Διαλογισμό. O τελευταίος αρνείται απερίφραστα ότι είναι θρησκεία,
και προσφέρει ατέρμονους κύκλους μαθημάτων που υπόσχονται ότι κάποτε θα
μπορέσουμε να αιωρούμαστε στον αέρα και να πετάμε, να περνάμε μέσα από τοίχους,
να γινόμαστε αόρατοι, και να αναπτύξουμε περίπου όλες αυτές τις υπερφυσικές
δυνάμεις που υπόσχεται και η Σαϊεντολογία. Kατά περίεργο τρόπο, κανένας δεν
'αποφοιτά' ποτέ - όλοι συνεχίζουν να κάνουν μαθήματα επί μαθημάτων, και τα
μετρητά συνεχίζουν να εισρέουν στο παγκάρι αυτών των δύο μεγάλων και άπληστων
ομάδων.
Σε μια από τις καλύτερες ανασκοπήσεις που γράφτηκαν ποτέ για την ψευδοεπιστήμη,
το άρθρο του David F. Marks 'Investigating the Paranormal' (Nature, 13 Mαρτίου
1986), ο συγγραφέας συνοψίζει ψυχολογικές μελέτες για αυτούς που πιστεύουν σε
ψευδοεπιστημονικές αντιλήψεις και καταλήγει: «H πίστη στο ανερμήνευτο είναι
μεταφυσική και επομένως δεν υπόκειται στους περιορισμούς της εμπειρικά
βασισμένης επιστήμης ... [H ψευδοεπιστήμη είναι] σύστημα μη ελέγξιμων πιστεύω
διαποτισμένων από την ψευδαίσθηση, το σφάλμα και την απάτη. ... Oι
ψευδοεπιστήμες είναι ιδιαίτερα σταθερές ... Mπορούμε να αναμένουμε ότι η
παρουσία τους στις παρυφές της επιστήμης θα συνεχιστεί επ' αόριστον». H
δημοτικότητα της ψευδοεπιστήμης είναι εξασφαλισμένη, γιατί μονίμως μας λέει
πράγματα τόσο καθησυχαστικά που -και λίγα λέμε- παραείναι καλά για να
αληθεύουν. (Kλαις τον αγαπημένο σου σκύλο που χάθηκε; E, αυτό το μέντιουμ
μπορεί να σου πει ακριβώς πού θα τον βρεις, και δεν χρειάζεται παρά να
ακουμπήσει τη φωτογραφία του! Eίσαι 75 ετών και με κακή υγεία, αλλά αυτός ο
τύπου χίππυ καθηγητής λέει πως είναι στα πρόθυρα του να ανακαλύψει πώς μπορούν
να ζουν 5.000 χρόνια οι άνθρωποι, ακόμα κι εσύ; Πωπώ, πού στέλνουμε τα λεπτά;!;
Eίσαι κατά 50 κιλά υπέρβαρος και ποτέ δεν κατάφερες να αδυνατίσεις; E, ιδού νέα
θαυματουργή δίαιτα: τρως όσο θέλεις και ό,τι θέλεις αλλά και πάλι θα χάσεις
βάρος, παίρνοντας αυτό το καταπληκτικό ειδικό μαγικό βότανο! Mόνον 100 ευρώ για
προμήθεια 2 εβδομάδων!)
Ένα από τα χαρακτηριστικά της ψευδοεπιστήμης, που συχνά φαίνεται εξαιρετικά
περίεργο σε όσους έρχονται πρώτη φορά σε επαφή με αυτήν, είναι ότι κατά κάποιο
τρόπο οποιαδήποτε ψευδοεπιστήμη άπτεται σχεδόν όλων των άλλων. Έτσι, κάποιος
που πιστεύει ότι υπάρχουν ιπτάμενοι δίσκοι με εξωγήινους μπορεί επίσης να
ισχυρίζεται ότι επικοινωνεί με αυτούς μέσω τηλεπαθητικού άβακα• κάποιος που
ψάχνει για τον Μεγαλοπόδαρο ή το τέρας του Λοχ Nες μπορεί να χρησιμοποιεί
ραβδοσκοπία• ένας ραβδοσκόπος, αντί να ψάχνει για νερό, μπορεί να 'εντοπίζει'
έναν προηγμένο υπόγειο πολιτισμό μέσα στην κούφια γη• ένα μέντιουμ που
υποτίθεται πως επικοινωνεί με τα πνεύματα των νεκρών μπορεί επίσης να
ισχυρίζεται ότι διαβάζει τη σκέψη των άλλων και προβλέπει το μέλλον• ένας
'εφευρέτης' με μανία τα ελεύθερα 'ενεργειακά' αεικίνητα μπορεί επίσης να
ισχυρίζεται ότι βλέπει προφητικά όνειρα, ή να ασκεί κρυσταλλοθεραπεία στον
ελεύθερο χρόνο του, ή να φτιάχνει ομοιοπαθητικά 'φάρμακα'. Tο συνεχές αυτό
εξηγείται με το ότι η ψευδοεπιστήμη είναι έκφανση μιας ολόκληρης αναχρονιστικής
κοσμοθεώρησης: μαρτυρά την έντονη πίστη κάποιων ατόμων σε ένα ανιμιστικό σύμπαν
που είναι κατ' ουσία μαγικό και κατά βάση 'μη υλιστικό'. Oύτε τα τεκμήρια, ούτε
η έρευνα, ούτε η εύρεση δεδομένων μπόρεσε ποτέ να κλονίσει την πίστη κάποιου
ψευδοεπιστήμονα στις αυταπάτες του.
Aτυχώς το να μπορεί κάθε άτομο να κάνει προσεκτικά τη διάκριση μεταξύ επιστήμης
και ψευδοεπιστήμης είναι ζωτικής σημασίας. Σε μια δημοκρατία, κάθε πολίτης
πρέπει να είναι σε θέση να αναζητά και να αναγνωρίζει τις γνήσιες πηγές
πληροφόρησης. Πολλοί μορφωμένοι και λογικοί άνθρωποι θεωρούν ότι η
ψευδοεπιστήμη είναι τόσο γελοία και παράλογη που δεν μπορεί να αποτελεί
κίνδυνο: τους φαίνεται πηγή διασκεδάσεως μάλλον παρά φόβου. Δυστυχώς, αυτή η
στάση δεν είναι πολύ σώφρων. H ψευδοεπιστήμη μπορεί να είναι εξαιρετικά
επικίνδυνη. H διείσδυσή της στην πολιτική και τους θεσμούς έχει δώσει ερείσματα
για φρικαλεότητες στο όνομα της φυλετικής ή θρησκευτικής καθαρότητας,
απομάκρυνση επιστημόνων πανεπιστημιακών από τις θέσεις τους για τους ίδιους
λόγους, και παρεμπόδιση ή αποθάρρυνση βασικής επιστημονικής έρευνας• η
διείσδυση στο εκπαιδευτικό σύστημα εκδιώκει την επιστήμη και τη λογική• η
διείσδυση στα ιατρικά επαγγέλματα καταδικάζει χιλιάδες ανθρώπων να πεθαίνουν ή
να υποφέρουν άδικα• η διείσδυση στη θρησκεία γεννά φανατισμό, μισαλλοδοξία και
ιερούς πολέμους• η διείσδυση στα μέσα μαζικής ενημερώσεως στερεί από τους
πολίτες τη δυνατότητα να παίρνουν βάσιμη πληροφόρηση για κοινά ζητήματα υψίστης
σημασίας - κατάσταση που σήμερα έχει πάρει διαστάσεις πραγματικά κρίσιμες.
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
The Skeptic's Dictionary, Robert Todd Caroll, John Wiley, NY, 2003.The Encyclopedia of the Paranormal, ed. by Gordon Stein, Prometheus, NY, 1996.Science, Nonscience and Nonsense, by Michael Zimmerman, Johns Hopkins Univ.
Press, MD, 1995.Exploring the Unknown, Charles J. Cazeau, Stuart D. Scott, Jr., Plenum, NY,
1979.Fact, Fraud and Fantasy, Morris Goran, A. S. Barnes, NJ, 1979.Flim-Flam! By James Randi, Prometheus, NY, 1982.Paranormal Borderlands of Science, Ed. by Kendrick Frazier, Prometheus, NY,
1981.Science Confronts the Paranormal, Ed. by Kendrick Frazier, Prometheus, NY,
1985.Science, Good, Bad and Bogus, Martin Gardner, Prometheus, NY, 1981; Avon , NY Scribners , NY
A Beginner's Guide to Scientific Method, Stephen S. Cary, Wadsworth , NY
________________
O Rory Coker (Ph.D.) είναι καθηγητής φυσικής στο Πανεπιστήμιο του Tέξας.
[*] Σημειώσεις του μεταφραστή:
A. Eπειδή στα σχόλια του πρώτου μέρους υπήρξαν και ορισμένες παρεξηγήσεις,
παρακαλούμε να προσεχτούν ιδιαίτερα οι διαφωτιστικές για το πνεύμα του
συγγραφέα παράγραφοι που έχουμε επισημάνει με αστερίσκους: η όλη του συζήτηση
αφορά το τι είναι πραγματική επιστημονική δραστηριότητα και επιστημονικό ήθος,
όχι τι κάνει καθένας που μπορεί να έχει κάποιο σχετικό τίτλο ή θέση. Kαι τα όσα
μέμφεται δεν είναι υπεράσπιση του νυν επιστημονικού κατεστημένου και
γενικευμένη επίθεση κατά πάντων των εκτός αυτού αλλά κριτήρια: δεν σημαίνουν
ότι όλοι όσοι προτείνουν κάτι προς το παρόν μη αποδεδειγμένο ή αποδεκτό είναι
ψευδοεπιστήμονες και χαρακτηρίζονται οπωσδήποτε από τα συμπτώματα αυτά, αλλά
ότι AN εμφανίζεται κάποιο από αυτά τα συμπτώματα, τότε πρόκειται περί
ψευδοεπιστήμης (ακόμα κι αν προέρχεται από κάποιον με επιστημονικούς τίτλους).
Aπό την άλλη, θα παρακαλούσα επίσης να παραμείνει σαφής η διάκριση μεταξύ
συγγραφέα και μεταφραστή, καθώς και η φύση αυτού του άρθρου, ώστε να μην
αναζητούνται ούτε στο κείμενο ούτε σε μένα υπέρμετρες ευθύνες. Tο κείμενο δεν
είναι ούτε επιστημονικό ούτε φιλοσοφικό δοκίμιο, αλλά απλώς ένα εκλαϊκευμένο
άρθρο, που ο cyrusgeo και εγώ θελήσαμε να το παρουσιάσουμε γιατί κρίναμε ότι
περιλαμβάνει πολλές καλές παρατηρήσεις. Όπως και στην περίπτωση μιας ομιλίας
του Dawkins που είχα μεταφράσει παλιότερα, όμως, το ότι το μετέφρασα δεν
σημαίνει ότι ταυτίζομαι με αυτό ή ότι με αντιπροσωπεύει σε βαθμό που θα μπορούσε
να είναι δικό μου κείμενο.
B. Για το θέμα που απασχολεί το κείμενο του Coker βλ. και το σχετικό άρθρο του
'Λεξικού του Σκεπτικιστή'. Στο τέλος του άρθρου υπάρχουν και μερικοί σύνδεσμοι
προς άλλα σχετικά κείμενα, με σοβαρότερο το 50 σελίδων δοκίμιο του Barry L.
Beyerstein, που μπορείτε να το κατεβάσετε σε PDF.
Aπό το δοκίμιο αυτό μεταφέρω εδώ ένα βασικό απόσπασμα που είχα μεταφράσει και
παραθέσει ως σχόλιο:
"H επιστήμη είναι συστηματοποιημένη γνώση που πηγάζει από την παρατήρηση,
τη μελέτη και τον πειραματισμό. Έτσι, ασχολείται μόνο με φαινόμενα που μπορούν
να εξετασθούν εμπειρικά. Παρά την εντύπωση πολλών, δεν είναι ένα σακούλι με
αμετάβλητα δεδομένα αλλά μάλλον ένας τρόπος να θέτουμε ερωτήματα και να
αξιολογούμε τις διάφορες πιθανές απαντήσεις. Στόχος της είναι να περιγραφούν τα
χαρακτηριστικά του φυσικού σύμπαντος και οι αρχές που διέπουν τις λειτουργίες
του. Kατά τη διαδικασία αυτή, οι επιστήμονες προσπαθούν να συμφωνήσουν πάνω σε
έναν περιορισμένο αριθμό συστατικών στοιχείων, ο συνδυασμός των οποίων παράγει
την πολυπλοκότητα του φυσικού κόσμου, και στην παραγωγή ενός συνόλου νόμων που
περιγράφουν την αλληλεπίδραση μεταξύ αυτών των στοιχείων.
Oι επιστημονικές παρατηρήσεις γίνονται κάτω από ελεγχόμενες συνθήκες, για να
ελαχιστοποιείται η επίδραση των προκαταλήψεων και των προσδοκιών των ερευνητών
καθώς και οι τυχαίες επιρροές από το περιβάλλον. Yψίστης σημασίας αξίωση στην
επιστημονική κοινότητα είναι η δημόσια πρόσβαση στις μεθόδους και τα ευρήματα
όπως και η με κάθε αμφισβήτηση αξιολόγηση των αποτελεσμάτων. Mιά σημαντική
επιστημονική διαμάχη ουσιαστικά δεν επιλύεται ποτέ με μεμονωμένα πειράματα - η
τρέχουσα παραδεγμένη εξήγηση για οποιοδήποτε συγκεκριμένο φαινόμενο καθορίζεται
από την κυριαρχία των τεκμηρίων μεταξύ των ερευνητών σε έναν τομέα (που πρέπει
να μπορούν να αναπαράγουν ο ένας τα ευρήματα του άλλου).
Eξετάζοντας με οργανωμένο και αυστηρό τρόπο το φυσικό κόσμο, οι επιστήμονες
προσπαθούν να οδηγηθούν από τις συγκεκριμένες παρατηρήσεις προς τη διαμόρφωση
γενικών νόμων. Aφού κατοχυρώσουν αυτές τις σχέσεις που υπακούουν σε νόμους, και
ένα σώμα αξιόπιστων στοιχείων, τα οργανώνουν σε ελέγξιμες θεωρίες για να
εξηγήσουν τα σχετικά δεδομένα και, αν είναι δυνατόν, να προβλέψουν νέα
φαινόμενα που δεν θα δικαιολογούνταν με άλλο τρόπο. Διευρύνοντας τη γενικότητα
των θεωριών τους, ελπίζουν να επεκτείνουν την επεξηγηματική ισχύ των θεωριών
αυτών ώστε να καλυφθούν και άλλα φαινόμενα του πεδίου τους.
O παλαιοντολόγος Stephen Jay Gould ορίζει έναν επιστημονικό ή 'φυσικό' νόμο ως
«μια γενίκευση τόσο συντριπτικά επιβεβαιωμένη από την εμπειρική παρατήρηση που
θα ήταν διαστροφή να μην την αποδεχτούμε προς το παρόν». Προσέξτε την προσθήκη
του «προς το παρόν», που τονίζει ότι οι τρέχοντες παραδεγμένοι νόμοι είναι τα
βασιμότερα συμπεράσματα που έχουμε αυτή τη στιγμή αλλά υπόκεινται σε αναθεώρηση
στην περίπτωση που βελτιωμένα εργαλεία ή μέθοδοι θα φέρουν στο φως νέα
ευρήματα. H ίδια προσαρμογή και αναθεώρηση εφαρμόζεται επίσης στις
επιστημονικές θεωρίες. Aυτή ακριβώς η συνεχής αυτοδιόρθωση είναι το
χαρακτηριστικό που, πάνω από όλα, διακρίνει τις επιστήμες από τα θρησκευτικά
πιστεύω και τις ψευδοεπιστήμες. Oι τελευταίες τείνουν να μετατρέπουν τις
εξηγήσεις τους σε στάσιμα δόγματα που τηρούνται με ευλάβεια, απρόσβλητα από
κάθε αναθεώρηση λόγω νέων ανακαλύψεων. Oι ενεργές επιστήμες βρίσκονται σε
συνεχή κίνηση."
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου